ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

5. خلاصه و نتیجه گیری:••• 66

6. چگونگی تعمیم آیه تطهیر به معصومان دیگر••• 75

7. نگاهی به شخصیت عکرمه و بررسی حدیث او••• 76

6-1- کاوشی در سند حدیث:••• 76

6-2- کاوشی در متن حدیث••• 78

فصل دوم: بررسی شعر شاعران عرب پیرامون آیه تطهیر

1. نگرشی بر پیشینه و جایگاه رفیع شعر••• 83

2- تطهیریه های قرن دوم تا عصر حدیث توأم با شرح حال شاعران••• 96

2-1- شاعران قرن دوم:••• 97

شاعر: عبدی••• 97

شعرِ عبدی••• 98

شاعر: سید حمیری••• 100

شعر: سید حمیری••• 112

شاعر: ذکوان••• 124

شعرِ ذکوان••• 124

شاعر: ابونُواس••• 126

شعرِ ابونُواس••• 129

2-2- شاعران قرن سوم:••• 131

شاعر: محمد بن ادریس شافعی••• 131

شعرِ شافعی:••• 133

شاعر: دیک الجّن••• 137

شعرِ دیک الجن:••• 138

شاعر: دِعبِل خُزاعی••• 140

شعرِ دعبل:••• 143

شاعر: وامق نصرانی••• 145

شعرِ وامق نصرانی:••• 146

ص: 7

2-3- شاعران قرن چهارم:••• 148

شاعر: عَونی••• 148

شعرِ عونی:••• 149

شاعر: ابن علویّه••• 152

شعرِ ابن علویه:••• 153

شاعر: ابن دُرَید••• 154

شعرِ ابن دُرید:••• 156

شاعر: صنوبری••• 157

شعرِ صنوبری:••• 158

شاعر: ابوفِراس••• 159

شعرِ ابوفِراس:••• 162

شاعر: ابن هانی••• 165

شعرِ ابن هانی:••• 167

شاعر: ناشی ء صغیر••• 168

شعرِ ناشئ صغیر:••• 171

شاعر: سوسی••• 173

شعرِ سوسی:••• 173

شاعر: بِشْنَوی••• 174

شعرِ بِشنَوی:••• 175

شاعر: صاحب بن عباد••• 178

شعر صاحب بن عباد:••• 185

شاعر: موصلی••• 187

شعرِ موصلی:••• 187

شاعر: عبدی••• 188

شعر عبدی••• 189

2-4- شاعران قرن پنجم:••• 193

شاعر ابن مقلّد شیرازی••• 193

ص: 8

شعر ابن مقلد شیرازی••• 193

شاعر: نصر بن منتصر••• 194

شعرِ نصر بن منتصر:••• 194

شاعر: ابن صباح••• 195

شعرِ ابن صباح••• 195

شاعر: ابوعلی ضریر••• 197

شعرِ ابوعلیِ ضریر:••• 197

شاعر: موسوی••• 199

شعرِ موسوی:••• 199

2-5- شاعران قرن ششم:••• 200

شاعر: خطیب حَصْکَفی••• 200

شعرِ خطیب حَصْکَفی:••• 201

شاعر: ابن عودی نیلی••• 202

شعرِ ابن عودی:••• 203

شاعر: ابن رُزّیک••• 205

شعرِ ابن رُزّیک:••• 207

شاعر: اخطب خوارزم••• 209

شعرِ اخطب خوارزم:••• 210

2-6- شاعران قرن هفتم:••• 214

شاعر: منصور بالله••• 214

شعرِ منصور بالله:••• 214

شاعر: ابن طلحه شافعی••• 217

شعرِ ابن طلحه شافعی:••• 220

شاعر: ابن ابی الحدید••• 223

شعرِ ابن ابی الحدید:••• 223

شاعر: منصور بالله یمنی••• 225

شعرِ یمنی:••• 225

ص: 9

شاعر: شمس الدین حِلّی••• 227

شعرِ شمس الدین حِلّی:••• 227

شاعر: اِربِلی••• 229

شعرِ اربلی:••• 231

2-7- شاعران قرن هشتم:••• 233

شاعر: ابن سَرایا••• 233

شعرِ ابن سَرایا:••• 234

شاعر: مُقْری••• 236

شعرِ مُقری:••• 236

2-8- شاعران قرن نهم تا یازدهم:••• 238

شاعر: ابن صبّاغ مالکی••• 238

شعرِ ابن صباغ مالکی••• 241

شاعر: کفعمی••• 243

شعرِ کفعمی••• 243

شاعر: ابن معتوق••• 245

شعرِ ابن معتوق:••• 245

2-9- شاعران قرن دوازدهم••• 248

شاعر: مُقری کاظمی••• 248

شعرِ مُقری کاظمی:••• 248

شاعر: آخوند مسیحا••• 251

شعرِ آخوند مسیحا:••• 252

شاعر: حَضرمی••• 254

شعرِ حَضْرَمی:••• 254

2-10- شاعران قرن سیزدهم••• 256

شاعر: شافعیِ عسیری••• 256

شعرِ شافعیِ عَسیری:••• 257

شاعر: ابن جُبَیر••• 260

ص: 10

شعرِ ابن جُبَیر:••• 260

شاعر: ساعاتی••• 261

شعرِ ساعاتی:••• 261

منابع••• 263

چکیده:••• 274

خلاصة الرساله••• 275

ص: 11

ص: 12

دیگر تحصیلی اینجانب که علوم قرآن و حدیث بود نیز مرتبط باشد. شاید برای مخاطب جالب باشد که ایده اولیه این تحقیق، زاییده بحثی بود با استادی گرانقدر، که چطور می شود با این همه روایات روشن در مصداق آیه تطهیر، باز هم برخی افراد، زنان پیامبر (ص) یا دیگران را وارد مصداق «مطهران» نموده اند! و آیا امکان ابطال قول آنها، از مسیری غیر از حدیث و روایت وجود دارد؟ آن استاد، دکتر محمد امینی نجفی فرزند گرانقدر علامه امینی، پیشنهاد فرمود: همانگونه که پدرم ماجرای غدیر را از دلِ اشعار عرب بیرون کشیده و اثبات نموده، شما نیز آیه تطهیر را با این روش مورد بررسی قرار دهید، زیرا شعر شاعران بازتاب واقعیت های جامعه است. موضوع پیشنهادی ایشان بسیار مورد توجه نگارنده قرار گرفت و به جهت بکر بودن، به سرعت نیز در دانشگاه تصویب شد و زمستان سال 1381 کار رساله را شروع کردم، اگرچه امر مشکلی بود و باید در همه اشعار عرب جستجو شده و ابیات مرتبط پیدا می شد.

برای فصل اول که بررسی خود آیه تطهیر بود، از کتابهای زیاد و تفاسیر فراوانی بهره بردم تا بحث، روشن و مستدل باشد و برای فصل دوم، با جستجو در مجلدات الغدیر و نیز احقاق الحق و اعیان الشیعه و الاغانی و دیوان های شعرا و... ابیاتی که به نوعی با آیه تطیهر ارتباط داشت جمع آوری شد. علاوه بر توجه به شعر، از سراینده آن نیز غافل نشده و تحقیق گسترده ای با مراجعه به منابع متعدد درباره هر شاعر انجام دادم تا خواننده، با روحیه، مذهب، موقعیت اجتماعی و علمی و نیز عصر و زمان شاعر از جهت تاریخی آشنا شود.

ناباورانه همه اشعار را مطابق مذهب شیعه یافتم و حتی یک بیت شعر، ناظر بر ورود همسران پیامبر (ص) در مفهوم آیه تطیهر، ندیدم. حتی شاعران غیر شیعه هم به اختصاص این فضیلت، برای «5 تن اهل کسا» اعتراف کرده اند. امید است هر خواننده ای با مطالعه این دو فصل، به همین نتیجه برسد.

لازم به ذکر است اگرچه نگارنده تلاش گسترده ای برای یافتن اشعار نمود، ولی ادعای استقراء کامل ندارد.

ص: 13

ص: 14

ندای حسبنا کتاب الله(1) بلند شد و این گرایش نادرست، اجتهادات پیامبر(ص) را دست آویز قرار داده، و مدعی بود که هر مسلمانی باید اجتهاد کند و دیگر نیاز به سنت نبوی نیست. بدیهی است که این جریان، دوام نیاورد و احتیاج به سنت نبوی به عنوان دومین منبع شناخت دین مورد توجه قرار گرفت. اما متأسفانه مسلمانان در مراجعه به سنت نبوی با دشواری های بسیاری روبرو شدند و راه رسیدن به احادیث صادره از پیامبر(ص) ، با مشکلات فراوان توأم شد که مهمترین آنها عبارتند از:

الف) عدم تدوین سنت رسول الله (ص)

ب) کوشش جاعلان در جعل حدیث.

شکی نیست که اصحاب، اهتمام زیادی برای ضبط روایات نبوی نشان ندادند تا آنجا که در اثر این بی توجهی، بسیاری از رهنمودهای پیامبر (ص) از بین رفت. آنان خود را آماده نکردند تا این میراث دینی و علمی و فرهنگی به نسلهای آینده منتقل شود. حال آن که رسول اکرم مکرراً دستور به ثبت و ضبط روایات داده بودند. عبدالله بن عمر و عاص که احادیث پیامبر (ص) را می نوشت عرض کرد یا رسول الله(ص) ، آنچه از شما می شنوم بنویسم؟ حضرت فرمودند: بلی، پرسید هنگام غضب و خشنودی؟ فرمود بلی، چرا که بر من شایسته نیست که چیزی جز حق بگویم.(2) یعنی غضب و رضای من در کلام من اثری نمی گذارد چون چیزی نمی گویم غیر از آنکه به من دستور داده شود. نیز همین عبدالله بن عمروعاص از رسول خدا نقل کرده که فرمودند. علم را به بند بکشید. وی می پرسد: چگونه؟ و حضرت می فرماید: با کتابت(3) . ولی قریش عبدالله مذکور رااز نگارش احادیث پیامبر بازداشتند و او هم از کارش دست کشید. خود می گوید: جریان را به پیامبر (ص)

ص: 15

گفتم. فرمود: بنویس! به خدایی که جانم در دست اوست (در حالی که به دهان خود اشاره می کرد) جز حق از این صادر نمی شود(1) . با وجود اصرار پیامبر (ص) در خصوص ضبط سنت و انتقال آن به نسلهای بعدی، متأسفانه بعضی از صحابه - به دلایلی که پوشیده نیست _ از تدوین سنت نبوی اکراه داشته و حتی با آن در ستیز بودند و گاهی علناً و رسماً مانع تدوین آن می شدند و این مطلب تعجبی ندارد، زیرا نشر احادیث نبوی باعث فراز آمدن و یا سقوط اشخاصی می شد که نباید می شد!(2) و این موضوع برای دستگاه خلافت گران بود.

بهانه آنان در عدم تدوین حدیث این بود که توجه به این عمل باعث اعراض مسلمانان از قرآن می شود! یا باعث آمیختگی قرآن و احادیث می گردد! چنانچه در امتهای پیشین شده است.(3) آیا العیاذ بالله پیامبر (ص) متوجه این مطالب نمی شد که دستور به تدوین حدیث می داد! و ما دیدیم که همین مسلمانان پس از یک قرن از عمل خود پشیمان شده و بعد از آنکه بسیاری از سنت نبوی از دست رفته بود، آنرا تدوین کردند. بدون آنکه تا عصر حاضر که 13 قرن گذشته، این عمل یعنی تدوین حدیث، منجر به اعراض مردم از قرآن و یا آمیختگی آن با حدیث شود.

به هر حال نه اکراه و امتناع صحابه از تدوین حدیث امری است انکار کردنی، و نه ضرر و زیان سنگینی که از این بابت متوجه فرهنگ اسلامی شد. تنها خدا می داند که طی آن یک قرن چه بر سر سنت نبوی آمد. و اینک پیرامون این برخورد نامیمون صحابه در قبال سنت نبوی چند شاهد تاریخی آورده می شود:

1) حاکم به سند خود از عایشه نقل می کند که گفت پدرم پانصد حدیث از رسول خدا (ص) گرد آورده بود. شب را با نگرانی به سر آورد. صبح که شد گفت: ای دخترم آن احادیث را بیاور. آوردم و او همه را سوزاند!!(4) طبق صریح روایت،

ص: 16

نوشته های ابوبکر پیش عایشه بوده، پس مسلماً پیامبر(ص) که همسر عایشه بودند از این همه نوشته باخبر بودند. اگر رسول اکرم (ص) با تدوین حدیث مخالف بودند چرا همان اوایل کار، مانع ابوبکر نشدند تا این همه حدیث را ننویسد؟! و اگر او را نهی کردند چرا عمل نکرد و اقدام به نوشتن صد نه، دویست نه،... بلکه پانصد حدیث نمود و با رأی پیامبر (ص) مخالفت کرد؟

2) عمر بن خطاب، اصحاب رسول خدا(ص) را از نقل احادیث منع می کرد و علناً به فرستاده های خود به عراق دستور می داد احادیث رسول خدا(ص) را بسیار کم نقل کنند.(1) وی صحابیانی چون ابن مسعود و ابو درداء و ابوذر را به جرم اینکه این احادیث از رسول خدا (ص) نیست، در مدینه زندانی کرد و همچنان زیر نظر داشت تا خود به دست ابولؤلؤ کشته شد.(2)

طبرانی هم نقل می کند که عمر بن الخطاب، عبدالرحمن ابن مسعود و ابومسعود انصاری و ابودرداء را زندانی کرد و گفت: شما زیاد از رسول خدا حدیث نقل می کنید و آنان همچنان در مدینه زندانی بودند تا خلیفه کشته شد.(3) ابوهریره نیز گوید: تا وقتی عمر زنده بود نمی توانستیم بگوییم «قال رسول الله»...(ص) یعنی جرأت نمی کردیم حدیث نقل کنیم.(4)شرح ابن ابی الحدید، ج 12/93؛ تاریخ عمومی حدیث ص 77 و 93.

(5)

چنانچه خواننده گرامی توجه دارد آنها هر دلیل که داشتند و لو سست وناپایدار، برای تدوین و نوشتن حدیث بود، حال آنکه خلیفه از نقل و گفتن حدیث هم جلوگیری می کند!(6) آیا این را هم پیامبر(ص) دستور دادند که هرچه من گفتم اهمیتی ندهید و با خودم دفن کنید؟ آیا به زبان آوردن حدیث پیامبر(ص) هم جرم است؟

ص: 17

کم گفتن آن جرم است یا زیاد گفتن آن؟! البته هیچکدام، ولی چون این احادیث اغلب مشتمل بر فضائل کسانی است که حق ایشان غصب شده است، لذا به صلاح دستگاه خلافت است که مردم از شنیدن این احادیث محروم باشند!

بگذریم، این فاجعه همچنان ادامه داشت تا آن جا که بسیاری از صحابه و علمای حدیث که سینه به سینه روایات را حفظ کرده بوند از دنیا رفته و بیم نابودی سنت نبوی می رفت. لذا عمر بن عبدالعزیز کتباً به ابوبکر حزمی دستور داد تا آنچه از سنت باقی مانده، بنویسد(1) و این اقدام در آغاز قرن دوم هجری و بعد از انقراض دولت بنی امیه بود(2) .

باید توجه کرد که اولاً اصحاب پیامبر احادیث نبوی را ننوشتند و ثانیاً با اینکه در زمان خلافت عمر نیاز شدیدی به گردآوری و تدوین آن بود و با این که همه صحابه رأی بر تدوین دادند، ولی شخص خلیفه به رأی جمع اهمیت نداد(3) و به این امر مهم همت نگماشت و مسلمانان را نیز برحذر داشت به این بهانه که با قرآن مخلوط می شود. درنتیجه این اهمال و یا اعمال زور، جاعلان هم فرصت را مغتنم شمرده و هرچه توانستند حدیث جعل کردند و این بدعت شوم هم رواج یافت. بسیاری از احادیث هم با مرگ اصحاب و تابعین از بین رفت تا این که عمر بن عبدالعزیز تصمیم گرفت جبران گذشته بکند و این امر، در آغاز قرن دوم هجری بود؛ ولی قبل از اتمام کار درگذشت.

بالاخره اولین باری ک سنت به معنای واقعی تدوین یافت بین سالهای 120 تا 150 هجری بود(4) . خواننده محترم متوجه بلای جبران ناپذیری که در طول بیش از یک قرن بر سر احادیث نبوی آمده، می باشد. تازه بعد از شروع تدوین هم علی رغم

ص: 18

تلاش های بسیاری که حدیث شناسان انجام داده اند، متأسفانه احادیث جعلی بسیاری در ضمن سنت نبوی جای گرفت. برای نمونه، بخاری مؤلف صحیح می گفت من دویست هزار حدیث نادرست حفظ کردم(1) و اسحق بن ابراهیم می گفت چهار هزار حدیث جعلی حفظ کرده است(2) و این امر جعل حدیث منحصر به کذّابین نبود، بلکه بسیاری از افراد صالح به بهانه ها و دلائل پوچ حدیث سازی می کردند. مسلم در صحیحش از سعید قطّان نقل می کند که گفت: ما دروغ گوتر از افراد ظاهرالصلاح در نقل حدیث ندیدیم و نیز از ابی زنّاد نقل می کند که گفت در مدینه صد نفر افراد صالح می شناختم که حدیث از آنان پذیرفته نمی شد! و بالاخره علی رغم تلاش علما، بدون شک احادیث جعلی بسیاری در کتب روایی راه یافت، چرا که جاعلان با ظرافت تمام احادیث خود را به راویان معتبر و سلسله اسناد موثّق منسوب می ساختند تا حتی اهل فن هم از شناخت آنها عاجز بمانند(3) .

به هر تقدیر به دلائل یاد شده، مسلمانان پس از رحلت رسول اکرم با مشکل نقص و کمبود رهنمودهای نبوی روبرو شدند و به رأی و اجتهاد و قیاس روی آوردند. صرف نظر از مناقشات زیادی که بر شیوه های اجتهاد وارد شده و با توجه به این که بعضی انواع اجتهاد باطل است، اما مسلماً احکامی که با اجتهاد به دست می آیند حجیت دارند. ولی اینکه حکم به دست آمده با حکم واقعی خداوند که برای بندگانش قرار داده مطابقت دارد یا نه، یقینی نیست بلکه ظنی است. یعنی هیچ فقیهی نمی تواند یقین و قطع پیدا کند که احکام استنباط شده به وسیله او،

ص: 19

همان حکم واقعی خداست. البته این ظن از ناحیه شرع معتبر شمرده شده و عمل به آن صحیح است. حال اگر مجتهد به صواب رفته باشد چه بهتر، ولی اگر خطا کرده باشد در این خطا معذور است. اما در این صورت نمی توان منکر این مطلب شد که بدون شک مصالح حقیقی که مترتب بر احکام واقعی خداوند است، از مکلفین فوت می شود. هرچند که با عمل به آن حکم ظنی، از ایشان سلب مسئولیت شده و از عقاب اخروی نجات می یابند، ولی آثار و فوائد دنیوی و اخروی حاصل از امتثال فرامین واقعی خدا را از دست می دهند.

به عنوان مثال اگر کسی ندانسته سم بخورد با اینکه معذور است و متهم به خودکشی نمی شود ولی به هر حال این جهل او باعث مرگش می شود. اگرچه چون علم نداشته، خداوند این عملش را به حساب خودکشی و فعل حرام نمی گذارد و عذابش نمی کند؛ اما به هر حال سم، سم است و می کشد. همین طور است رابطه احکام واقعی خداوند و آثار طبیعی حاصله از انجام یا ترک آنها. لذا با احکام ظنی مجتهدان بسیاری از مصالح دنیوی و اخروی احکام واقعی خداوند، از دست بندگان می رود.

با این همه مقدماتی که از ابتدای بحث تاکنون گذشت، اکنون سؤالات اساسی مطرح می شود که: خداوندی که عین رحمت است و به بندگانش لطف دارد آیا ممکن است بعد از رحلت رسولش بندگان را رها کرده و راهنما برای ایشان تعیین نکرده باشد تا احکام واقعی او را آن چنانکه هست، عاری از هرگونه خطا و اشتباه، به مردم بیاموزند؟؟ آیا ممکن است خداوند پس از رحلت رسول، بندگان را در دریایی از پندارها و گمانها و احتمال ها و اختلاف ها رها کند، هرچند ایشان در این بُحران ها معذور باشند؟ آیا ممکن است دست مردم را در دست رهبری آراسته به علم و آگاهی، و پیراسته از جهل و نادانی نگذارد تا از وی دین پاک و خالص را دریافت کنند؟ با این که او خدایی است که «وَ رَحْمَتُهُ وَسِعَتْ کُلَّ شَیء» یعنی رحمتش همه چیز را شامل شده. از این ها گذشته پیامبری که این همه برای ابلاغ

ص: 20

دینش زحمت کشید و فرمود هیچ پیامبری به اندازه من آزار ندید، آیا ممکن است پس از خود مرجعی برای مردم معرفی نکرده باشد تا مسلمانان با تمسک به آن، به دین خدا هدایت شوند؟

شاید بگویند اگر پیامبر (ص) از بین مردم رفت، سنت او باقی است و ما به آن عمل می کنیم. آیا سرنوشت دردناک این سنت را مورد بررسی قرار ندادیم؟ آیا با چنین وضعی و پیشینه ای می توان به چنین روایاتی یقین پیدا کرد؟ یا سر و کار ما دوباره با شک و ظن است؟ آیا ارتباط مسلمانان با پیامبرشان (ص) قطع شد و ایشان دیگر راهی به او به جز از طریق همین سنت ناکافی ندارند؟ مسلماً این چنین نیست بلکه خداوند برای مسلمانان مصدر و منبع زنده و جاویدی پس از رسول خدا در امور دین قرار داد که عمل ایشان امتداد سنت نبوی است و با وجود ایشان سنت نبوی زنده و تازه مانده، گویا ارتباط مردم با پیامبرشان اصلاً قطع نشده است و مسلمانان هم باید در کلیه امور دینی و دنیوی خود به ایشان رجوع کرده، و دست از آنها برندارند. پیامبر هم با تعابیر مختلف از این جانشینان بر حق خود یاد کرده و مردم را علاوه بر تمسک به قرآن، امر به تمسک به ایشان هم فرموده و عدم جدایی آنان را از قرآن، تا قیامت متذکر شده است.

همان نگاه اجمالی به سیره و سنت رسول خدا(ص) کافی است تا انسان اطمینان پیدا کند که پیامبر(ص) از سوی خداوند موظف بود تا امامت اهل بیت خویش را پس از خود، در جهت هدایت و رهبری دینی و دنیوی امت اسلامی اعلام فرماید. نبی اکرم(ص) تا آنجا که توان داشت در انجام این امر مهم کوشید و تلاش کرد تا امت را برای قبول رهبریِ عقیدتیِ اهل بیت و رجوع به آنان، بعد از رحلتش، آماده سازد. وی طی 23 سال گاه و بی گاه و در هر فرصت و موقعیتی مسئله امامت امیرالمؤمنین(ع) را مطرح نمود، از یوم الانذار گرفته تا آخرین باری که به مسجد آمد، و به مسلمانان تصریح کرد که در امور دین و دنیا به اهل بیت مراجعه کنند.

ص: 21

حتی تاریخ نشان می دهد که هرچه حضرت به پایان رسالت خویش نزدیک می شد اصرار وی بر این مهم بیشتر می گشت. مقام را گنجایش ذکر همه احادیث مربوطه نیست. چه کسی است که با حدیث ثقلین و حدیث سفینه و حدیث غدیر و... آشنا نباشد، که هر کدام از این احادیث به نوعی دلالت بر فضیلت و برتری ایشان بر همه امت دارد.

حال این سؤال پیش می آید که با این همه اهتمام پیامبر(ص) به امر رهبری پس از خود، آیا یک برنامه تربیتی نبوی برای آماده سازی شخصی از اهل بیت، جهت رهبری امت انجام شد یا نه؟ باید گفت همان طور که پیامبر(ص) اصرار بر آماده ساختن امت نسبت به قبول اهل بیت خویش داشت، همانطور هم اصرار داشت تا علی(ع) را از بین اهل بیت برای این امر مهم، پس از خود آماده سازد.

تاریخ گواه است که پیامبر (ص) ، از همان ابتدا، امام علی(ع) را مورد توجه و عنایت خاص خود قرار داد و در خانه اش پرورید و شخصاً تربیت او را برعهده گرفت. بدین سان علی(ع) نزد رسول خدا(ص) رشد کرد و نخستین کسی بود که به وی ایمان آورد. تاریخ شاهد، و دوست و دشمن گواهند که کسی از اصحاب مثل امیرالمؤمنین به آن اندازه، مورد لطف و محبت رسول خدا(ص) نبوده و رابطه خاص در تعلیم و تربیت با آن حضرت نداشته است.

امیرالمؤمنین علی(ع) خود می فرماید: شما موقعیت ویژه و مقام و منزلت خاص و رابطه نزدیک مرا با رسول خدا(ص) می دانید، و می دانید من در حالی که کودکی خردسال بودم آن حضرت مرا در دامنش قرار می داد و به سینه اش می چسبانید و در بسترش در آغوش می گرفت و بدن خودش را به بدن من نزدیک می کرد و... دروغ در گفتار و اشتباه در کردار از من ندید. من در پی او می رفتم آنگونه که بچه شتر دنبال مادرش می رود. هر روز نشانه ای از خلق و خوی خویش را به من می نمایاند و می فرمود که پیروی کنم. در هر سالی که یک بار در غار حرا مقیم می شد تنها من او را می دیدم و بس. در آن زمان که اسلام تنها به خانه رسول خدا راه یافته بود، غیر از

ص: 22

پیامبر و خدیجه تنها من بودم که نور وحی و رسالت را می دیدم و بوی نبوت را استشمام می کردم.(1)

علی(ع) در جای دیگر می فرماید:... هر آیه ای از قرآن نازل می شد پیامبر (ص) بر من می خواند و املاء می فرمود و من به خط خوش می نوشتم. حضرتش تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و خاص و عام آیات را به من یاد می داد و از خداوند می خواست که فهم و حفظ آن را به من ارزانی کند. لذا از وقتی او دعا کرد هیچ آیه ای و هیچ علمی را فراموش ننمودم. هرچه خداوند به حضرتش آموخته بود، او به من آموخت. از حلال و حرام و اوامر و نواهی اسلام گرفته تا کتب آسمانی گذشته و اطاعت و عصیان امتهای پیشین، و از هیچ چیز فروگذار نکرد. من هم همه را حفظ کردم و حتی یک حرف را فراموش ننمودم. سپس دستش را بر سینه ام نهاد و از خداوند خواست تا قلبم را سرشار از علم و فهم و حکمت و نور گرداند.(2)

این بود نمونه ای از برنامه تربیتی نبوی برای آماده سازی رهبر بعد از خود. آیا با وجود چنین گنجینه ای - به فرض آنکه پیامبر(ص) هم تصریح به رهبری او به زعمِ اهل سنت نکرده باشند - سزاوار است مسلمانان به دنبال کسانی بروند که علم به قرآن و احکام خدا نداشتند و ادعای چنین علمی را هم نکردند؟

حال به مهمترین صفتی که این رهبران باید داشته باشند می پردازیم:

ص: 23

خود را نداشت چرا که درک این ضرورت در دنیای فعلی، محصول تکامل عقلی و فکری بشر و معلول تجربه های تلخ تاریخ اوست که در اعصار پیش موجود نبود. بشر در تاریخ خود شاهد حضور دجال و دژخیم در جایگاه منجی و قدیس بوده، چهره های گول زننده و گریم شده که هیچ طهارت و قداستی نداشتند. هرکس تاریخ را مطالعه کند خواهد دید که در پی رحلت رسول خدا (ص) که اسلام، وارونه شد، دژخیم از پی دژخیم ردای رسول الله (ص) را به دوش کشید و آنچه نباید، شد.

در اسلام عصمت ذهن و اندیشه، عصمت عقیده و قول و عمل ایدئوگ و رهبر، یک ضرورت اعتقادی و نیاز اجتماعی - انسانی است که مرز جدایی حقیقت و فریب نیز همین است. اسلام نویدبخشِ انسان ایده آل و جامعه ایده آل (یعنی همان مدینه فاضله) است. ولی تحقق آن مشروط به وجود رهبری الهی است که از پلیدی ذهن و اندیشه و عمل مصون باشد.

آیه تطهیر مصونیت رهبران جامعه اسلامی را تضمین می کند و طرح عصمت یعنی همین مصونیت غیرقابل انکار را در بهترین شکل به تصویر می کشد. اهل بیت پیامبر (ص) که یکی پس از دیگری رهبران جامعه اسلامی هستند، مانند استاد خود نبی اکرم (ص) از پیش خود چیزی نمی گویند و هرچه در اصول و احکام عملی ارائه می کنند همان روایات واحادیث نبوی است که آنهم ریشه الهی دارد. ایشان وارث علم رسول و حامل دانش اویند. اما باید توجه داشت که تمام این قوانین و احکام، قاعده و قالب از پیش تعیین شده نمی تواند باشد. زیرا روند تکامل انسان و حوادث جدید و مسائل مستحدثه به گونه ای است که مستلزم خلاقیت و نوآوری ایدئولوژی و ایدئولوگ است و رهبر، باید مطابق مسائل روز حکمِ خدا را ارائه دهد. اعتبار سخن این رهبر و یقین به قول او وقتی ایجاد می شود که شکی در صحت اقوال او حادث نشود و اتهام دروغ یا جهل یا تقصیر و کوتاهی به او زده نشود. با استناد به آیه تطهیر، اصل عصمت برای امامان ما، این رهبران الهی، ثابت شده و ایشان اسلام شناسان و انسان شناسان حقیقی هستند و به فرموده خودشان معالم الطریقند و در

ص: 24

این طریق و راه، چگونگی تکامل انسان را به او می نمایانند و این است رمز جاودانگی اسلام.

این است رمز جاودانگی اسلام که اگر چه نبوت ختم شده ولی پرچم امامت تا قیامت در اهتزاز است و مردم با پیامبرشان درارتباطند. رهبری دارند معصوم و خدایی و آسمانی که خطا در وجودش راه ندارد، هر چه بگوید حق است و احکام واقعی خدا و سنت صحیح نبوی را در اختیارشان می گذارد.

اگر بنا بود مرجع دین تنها همان سنت نبوی با آن مصائب مذکور باشد، خلاقیت و جاودانگی اسلام معنا نداشت و خاتمیت پیامبر (ص) هم مخالف سنت الهی می شد زیرا سنت الهی بر هدایت مردم تعلق گرفته و اگر پیامبری ختم شود، هدایت نباید ختم شود بلکه با وجود امامان علیهم السلام محقق خواهد شد.

مرجع دیگر دینی ما یعنی قرآن هم نیاز به عالمی معصوم دارد تا بیانگر آن باشد، مجملات آن را بیان کند و در فهم متشابهات، مردم را یاری دهد. لذا پیامبر (ص) در حدیث شریف ثقلین که شیعه و سنی در آن متفقند، به این دو میراث گرانبها اشاره کرده فرمودند اگر به هر دو متمسک شوید گمراه نمی گردید کنایه از اینکه اگر فقط به قرآن چنگ بزنید گمراه می شوید، و این امر را تاریخ ثابت کرده زیرا تمام گروهها و مذاهب و فرقه های اسلامی که گاهی حتی کارشان به جنگ هم کشیده، برای اثبات مدعای خود به قرآن احتجاج می کنند و دلائل قرآنی می آورند. دلیلش این است که قرآن، ذو وجوه می باشد و عالمی لدنی می باید تا مراد آنرا بنمایاند.

پس امامان مانند مجتهدان و فقیهان نیستند که اجتهاد کنند و گاهی به خطا روند و گاهی به صواب رسند. چرا که مأمورند تا احکام واقعی را عاری از هرگونه سهو، خطا و شک ابلاغ نمایند، چنانچه معلمشان رسول خدا ابلاغ فرمودند. ایشان در دین اجتهاد نمی کنند و نه بر اساس گمان، بلکه از روی یقین و بصیرت کامل فتوی می دهند زیرا به حق متصلند و از سوی حق مؤید شده اند و این همان معنای عصمت در ابلاغ دین است. عصمتی که به وسیله آن اهل بیت از سایر علما و فقها

ص: 25

متمایز می گردند.

آنان مستقیماً حکم خدا را به وسیله علمی که پروردگار به ایشان عطا کرده و ابواب فهم و درک سنت رسول الله را بر آنان گشوده، به مردم منتقل می کنند. لذا نه بدون علم فتوی می دهند و نه خطا می کنند.

هرکس به آنان اقتدا کند بنابر نص صریح ثقلین ابداً گمراه نمی شود تا زمانی که به پیامبر (ص) سرِ حوض کوثر ملحق گردد.

و آیه تطهیر نمایانگر این امر مهم یعنی عصمت است.

آیه تطهیر نشانگر این حقیقت است که آنچه از اهل بیت می جوشد و می تراود، از آفات مصون است.

آیه تطهیر بیان کننده حمایت و تأییدِ خاصِ اهل بیت از سوی خداست.

آیه تطهیر کلید فهم بسیاری از مسائل فکری و فرهنگی اسلام است.

آیه تطهیر ضامن قلمرو و اندیشه و فکر و احکام اسلامی در عرصه اصول و فروع پس از رحلت رسول خداست.

آیه تطهیر رمز جاودانگی اسلام و خاتمیت پیامبر است.

آیه تطهیر نمایانگر سنت ممتد هدایتگری خداوند است.

آیه تطهیر معرفی کننده مراجع دینی از سوی خدا و بیان کنندگان سنت صحیح نبوی است.

آیه تطهیر معرف شجره طیبه ای است که اصل آن در آسمان است.

آیه تطهیر خود ده ها سوره است، حکایتی است کوتاه و واقعی از ماجرایی بزرگ و مهم تا نشان دهد بر مبنای اراده الهی، کسانی هستند که هیچ نقطه مبهم و تاریکی در صحنه روشن زندگی خود نداشته و ندارند و علی رغم همه عداوتها و خصومتها، خورشید وجود آنان، آنچنان تابنده است که ظلمت را در آن راهی نیست زیرا این نور خدائی است و

چراغی را که ایزد برفروزد هر آنکس پف کند ریشش بسوزد

ص: 26

و بالاخره آیه تطهیر بخاطر همین ویژگی مهم، آماج حملات و تعصبات و حسادتهای دشمنان اهل بیت (ع) است.

ص: 27

ص: 28

ص: 29

ص: 30

آنانکه دیدند نمی توانند با تحریف لفظی و نقص و زیادتی در قرآن، به اهداف شوم خود برسند، لذا به تحریف معانی و دلالتهای آیات پرداختند و برای رسیدن به این هدف از هیچ کاری فروگذار نکردند و این عمل، همان است که خداوند می فرماید: یُحِّرِفونَ الکَلِمَ عَن مَواضِعَه(1) یعنی: برمی گردانند سخنان را از جایگاه های آن، و همان است که امام باقر (ع) می فرماید: «اَقاموا حُروفَه و حَرَّفوا حُدودَه، فَهُمْ یَرَوْنَهُ وَ لا یَرْعَوْنَهُ، الجُهّالُ یُعْجِبُهُمْ حِفْظُهُمُ لِلرِّوایَةِ وَ العُلَماءُ یَحْزُنُهُمْ تَرْکُهُمْ للِرِّعایَة»(2)

«آنان حروف و کلمات قرآن را محفوظ داشته ولی حدود و قوانین آن را تغییر دادند، قرآن را روایت می کنند اما حدودش را رعایت نمی کنند، جاهلان از اینکه اینها روایت قرآن را حفظ کرده اند تعجب می کنند و (اما) عالمان از اینکه اینها حدود قرآن را ترک کرده اند اندوهگین هستند.»

و این همان بلائی است که بر سر آیه تطهیر هم آوردند با آنهمه تأکیدهای پی در پی از سوی پیامبر (ص) ، باز هم کوشش شدیدی برای منحرف نمودن آیه از جایگاه اصلی آن، و ایجاد شبهات کوچک و بزرگ در دلالت آیه را نظاره گر هستیم که تمام این اعمال، سرانجام به قیمت تکذیب رسول خدا (ص) و ردِّ گفتار آن گرامی است، ولی آنان را چه باک.

ص: 31

بعد از خود را به طور جدی انکار یا اثبات می کند. مثلاً اگر بگوییم «انّما الفقیه علی» یعنی: فقیه فقط علی است. بنابراین هر حصر دو مفهوم را می رساند: ایجابی و سلبی. در مثال فوق مفهوم ایجابی، اثباتِ فقه فقط برای علی است و مفهوم سلبی، نفی فقه برای غیر اوست.

«ابن منظور» در معنای این کلمه می گوید: «انّما کارش اثبات چیزی است که بعد از آن آمده و نفی آن چیز از دیگران».(1) در پرتو چنین معنایی برای انّما، آیه تطهیر این دو مفهوم را دارد: اثبات تطهیر برای اهل البیت و نفی آن تطهیر از غیر ایشان.

ص: 32

بنابراین اگر اراده پروردگار نه جزء ذات اوست و نه عارض بر ذات، اتصاف اراده بر خداوند چگونه است؟

عالمان می گویند که وصف اراده برای خداوند، مجازی است نه حقیقی، یعنی خداوند اشیاء را بخاطر مصلحتی که می داند در آن شی ء هست، خلق می کند، نه اینکه صرفِ خواست و رغبت باشد. پس خداوند مجازاً مرید است نه حقیقتاً، مانند بسیاری دیگر از صفات خدا چون کاره، غضبان، راضی، محب، مبغض، سمیع، بصیر، مدرک.(1) اساساً اراده خداوند همان افعال اوست نه چیزی جدای از آن.(2)

بحث دوم: انواع اراده خداوند

اراده خداوند به دو گونه تعلق می گیرد تکوینی و تشریعی. اراده تکوینی آن است که ممکن نیست بین اراده خدا و مراد او - یعنی آنچه اراده کرده - چیزی فاصله اندازد و ممکن نیست بین اراده خدا و مراد او اختلاف باشد و ممکن نیست خداوند چیزی را بخواهد و آن، ایجاد نشود. چنانچه خود می فرماید: اِنما امره اذا اراد شیئاً ان یقول له کن فیکون(3) جز این نیست کار او، هرگاه چیزی را بخواهد به او گوید بشو، پس می شود. پس متعلق اراده تکوینی خداوند، امور تکوینی هستند یعنی اموری که با کلمه «کن» لامحاله بوجود می آیند و این امور، همیشه خیر و حُسن هستند و این اراده، به امر قبیح متعلق نمی شود.

و اما اراده تشریعی آن است که خداوند در مقام قانونگذاری، فعلی را حرام یا واجب کند. در این نوع، اراده خداوند مستقیماً به مراد او تعلق نمی گیرد بلکه بین اراده حق تعالی و آنچه که می خواهد، اراده و اختیار مکلفین قرار دارد. اراده تشریعی خداوند همیشه متعلق به افعالی است که برای مکلفان وضع می کند. از

ص: 33

آنجا که اراده بنده بین اراده خدا و فعل درخواست شده، رخنه می کند و اتمام آن عملِ خیر، به اراده مخلوق بستگی دارد، لذا ممکن است بنده، اراده الهی را اجابت کرده و آنچه را خدا خواسته انجام دهد، پس در نتیجه مراد الهی محقق می شود. گاهی هم بنده نافرمانی کرده و مخالف اراده و خواست خدا گام برمی دارد و این، نه به خاطر ضعف اراده خداست بلکه سنت خدا چنین بوده تا اختیار و گرایش عبد را مورد امتحان قرار دهد.

ص: 34

فساق هم می شود یعنی ایشان هم مأمور هستند با ترک کفر و شرک و معصیت، این راده حق را در تطهیر خود، محقق سازند.(1) وقتی ثابت شود مقصود از اراده در آیه، تکوینی است پس دیگر ممکن نیست که مراد، از اراده خداوند _ سرپیچی کند، زیرا اراده خداوند مستقیماً به آن امر تعلق گرفته و حتماً انجام می شود _ کن فیکون _ لذا بر ساحت اهل بیت ممکن نیست گرد ناپاکی نشیند یا از آن حضرات، عملی خلاف سربزند و این نوع طهارت را می توان خاص و ویژه این گروه دانست و از دیگران نفی کرد.

ص: 35

نیست زیرا اگر به مردم اطراف خود نظر کنیم می بینیم که هر گروهی تا حدودی از یک نوع عصمت برخوردارند. هر چه مقدار تربیت و خودسازی و نیرومندی اراده و توان مبارزه با نفس بیشتر باشد، دائره عصمت آن شخص، وسیع تر می شود. مثلاً اکثریت مردم نسبت به آدم کشی یا دزدی معصومند؛ یعنی محال است آدم بکشند، نه اینکه اختیار این عمل، از آنان سلب شده باشد.

حال اگر در نردبان تکامل یک پله بالاتر رویم گروه والاتری می بینیم که از هر نوع ستم معصومند یعنی محال است کوچکترین ظلمی روا دارند، پس اینان از عصمت بالاتری نسبت به گروه اول، برخوردارند ولی باز هم سلب اختیار از ایشان نشده است. اگر گامی بالاتر رویم عده ای را می بینیم که محال است سخن زشتی بر زبان آرند یا دچار غیبت و تهمت نشوند یعنی نسبت به این معاصی معصومند نه اینکه اراده شان سلب شده باشد، بلکه به خاطر رسیدن به مراحلِ عالیِ تربیت روحی و تعالی نفسانی و تکامل اخلاقی به این مرتبه رسیده اند. حالا اگر باز هم بالاتر رویم گروهی را مشاهده می کنیم که در تربیت و تعالی روح و تهذیب نفس و تکامل اخلاق به مقامی بسیار والا رسیده اند و بخاطر این مجاهدت ها، تأییدات و امدادهای الهی هم شامل ایشان شده، لذا به درجه عصمت مطلق رسیده اند. اما این هم دلیل بر سلب اختیار نیست. بدیهی است کمیت و کیفیت این تأییدات، برای بندگان، مانند دیگر سنتهای الهی، تابع قاعده و قانون بسیار دقیق است یعین بستگی به چگونگی جهاد آنان دارد ولی در اصل آن شکی نیست چنانچه خداوند می فرماید: وَالذّینَ جاهَدُوا فینا، لَنَهْدِیَّنَهُمْ سُبُلَنا(1) آنانکه در راه ما تلاش کنند، راههای خویش را به ایشان می نمایانیم. و نیز فرموده: وَالذَّینَ اهْتَدَوا زادَهُمْ هُدیً(2) آنانکه هدایت شدند خداوند در هدایت ایشان می افزاید.

در پرتو این توضیحات، عصمت برتر انبیاء و ائمه معصومین روشن شد و

ص: 36

دانستیم که تطهیر مورد نظر آیه و اراده تکوینی، تناقضی با وجود اراده و اختیار در اهل بیت ندارد و مستلزم سلب اختیار نیست.

ص: 37

وجود «لام» در آیه دوم است.(1)

در آیه تطهیر هم وضع بدین گونه است، اما جواب این سؤال که: پس اراده خدا در آیه تطهیر به چه چیزی تعلق گرفته؟ این است که متعلّقِ اراده، همان امر و نهی هایی است که آیات گذشته به زنان رسول خدا(ص) متذکر شده است. یعنی خداوند از آنجا که نهایت اهتمام به مقامِ اهل بیت را دارد حتی نمی خواهد از کسانی که منسوب به این خاندان پاک هستند، کارهای خلاف سربزند، تا مبادا مقام ایشان بخاطر این انتساب خدشه دار گردد. لذا امر و نهی هائی که برای زنان پیامبر (ص) تشریع می کند و کیفر و پاداش دوبرابری که مقرر می فرماید، به خاطر اهمیت اهل بیت است نه به خاطر زنان پیامبر(ص) . پس اراده در آیه تطهیر، اولاً و بالذات تشریعی است و متعلق است به اوامر و نواهی همسران رسول خدا (ص) . اما این اراده تشریعی، نشأت گرفته از اراده تکوینی دیگری می باشد که به زدودن پلیدی از اهل بیت و پاکیزه کردن ایشان تا حد عصمت تعلق گرفته است.

بدون شک، این اراده تکوینی از اراده اول شدیدتر و اکیدتر می باشد که ما آنرا از نسبت دادن «یُذْهِب» و «یُطَهَّرَکُمْ» به «الله» برداشت کرده ایم زیرا اِذهاب رجس و تطهیر، فعل خداست و فعل او بدون اراده اش صورت نمی گیرد».(2)

ص: 38

یا ترک چند عمل محدود.

از این گذشته، اثر عمل هرکس، به خود او برمی گردد پس نمی توان گفت که زنان پیامبر مأمور به انجام یا ترک اعمالی شده اند تا نتیجه آن، نصیب اهل بیت شود! حال این اهل بیت هرکسی که باشد! مگر ممکن است که مثلاً زید روزه بگیرد و خالد به تقوی برسد؟ یا... پس متعلق اراده چیست؟ از آنجا که عصمت، علم و معرفتی ویژه لازم دارد که به کمک آن، حقیقت و درون گناه، قابل رؤیت باشد، متعلق اراده در آیه، همان ارائه اینچنین علم و معرفتی است یعنی خداوند اراده کرده به شما برهان پروردگارتان و ملکوت آسمان و زمین را بنمایاند. چرا؟ تا اینکه از شما اذهاب رجس کند. پس خداوند تکویناً اراده فرموده از راه ارائه برهانش، ایشان به مقام عصمت برسند، لذا به آنان ارائه برهان می کند. حال ایشان با اختیار خود و با استعانت از این برهان، خود را به مقام عصمت می رسانند. چنانچه همه افراد، نسبت به برخی از معاصی معصومند مثلاً ما نسبت به خوردن سم و دست زدن به آتش و... معصوم هستیم زیرا علم و معرفت به عاقبت آن داریم چنانچه گویا عاقبت آنرا می بینیم. ائمه علیهم السلام نسبت به تمامی معاصی، چنین معرفتی دارند لذا دارای عصمت مطلق می باشند. بنابر بحثهای گذشته، اگر «لام» در آیه برای تعلیل باشد، علت برای «ارائه علم و معرفت ویژه» است که تصریح به آن نشده است».(1)

لازم به ذکر است که برخی «لام» در لیُذْهِبَ را برای تعلیل ندانسته و لام تاکید می دانند که بر مفعول به وارد شده است.

ص: 39

بمناسبت بحث اراده و متعلق آن، توضیحاتی گذشت اما در مورد اذهاب و ازاله رجس باید گفت که زدودن پلیدی مستلزم این نیست که ابتدا پلیدی موجود باشد تا خداوند آنرا از بین ببرد. بلکه زدودن به دو معنا می آید: گاهی در معنای ازاله آنچه موجود است و گاهی به معنای منع از واردشدن چیزی در محلی. در تأیید این مطلب مثالهای زیادی می توان زد. مثلاً خداوند درباره حضرت یوسف می فرماید: «کَذالِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السّوءَ و الفَحْشاء»(1) یعنی «چنین کردیم تا از او زشتی و ناشایستی را برگردانیم». آیه به این معنا نیست که یوسف دچار سوء و فحشاء شده بوده و سپس خدا از او برگردانده است؛ یا اینکه در نماز می گوییم «اِهْدِنا الصرّاطَ المُسْتَقیمَ»یعنی «خدایا ما را به راه راست هدایت فرما» آیا این سخت اعتراف بر این است که ما الان در صراط مستقیم نیستیم؟ خیر. گفتن این سخن دلیل بر عدم هدایت و ثبوت ضلالت و گمراهی نیست بلکه درخواست استمرار هدایت موجود است یعنی درخواست زیادی هدایت و تثبیت و تعمیق آن. نیز اگر شما به کسی دعا کنید و بگویید: صَرَف اللّهُ عَنْکُ کُلّ سوء: یعنی «خدا همه امراض را از تو دور کند» آیا دلیل بر این است که الان مبتلا به همه امراض هست؟ مسلماً نه.

بنابراین اذهاب در آیه بمعنای زدودن پلیدی های موجود نیست زیرا علاوه بر مطالب مزبور، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) که مسلماً جزء مصادیق آیه هستند، در هنگام نزولِ آیه، خردسال بودند و هیچگونه پلیدی برای آنان متصور نیست که کسی بخواهد ادعا کند بعد از نزول آیه، خداپلیدی ها را دفع کرده است. مهم تر اینکه به اجماع علما و محققان، خود پیامبر(ص) هم در ضمن مطهران آیه هستند و شیعه و سنی در این مطلب شک ندارند. آیا برای پیامبر (ص) هم پلیدی و گناه متصور است که خداآن پلیدی را دفع کند؟ به علاوه امام علی و حسنین و حضرت زهرا (ع) و... در سخنان خود و دعاها و احتجاج ها و دیگر موارد که کتابها مملواز

ص: 40

آنهاست، باالفاظ مختلف تصریح کرده اند که خداوند سبحان از ابتدای خلقت، ایشان را پاک و مطهر آفریده و پلیدی را از آنان دور کرده است.

ص: 41

همان صورت ِعلمیّه در نفس که انسان را از هر باطلی دور می کند. پس آیه شریفه یکی ازادله عصمت اهل بیت علیه السلام می باشد(1) ، زیرا گناهان و نافرمانیها از بدیهی ترین مصادیق رجس و ناپاکی است که خداوند از ساحت مقدس اهل بیت دور کرده و این اذهاب و ازاله، به اراده تکوینیه خدا صورت گرفته و دانستیم که در این اراده محال است مراد از اراده خداوند سرپیچی کند. لذا طبری می نویسد: «همانا خداوند اراده کرده تا از شما هر بدی و پلیدی را بزداید ای اهل بیت محمد (ص) و شما را پاکیزه تان گرداند از ناپاکی هایی که در میان عاصیان وجود دارد.(2)

به سبب دلالتِ تام و کامل آیه تطهیر بر مقام عالی عصمت اهل بیت، طبیعی است که آیه، هم از نظر مفهوم، و هم از نظر مصداق مورد تهاجم مخالفان اهل بیت واقعی پیامبر (ص) قرار گیرد، به اندازه ای که در مفهوم و مدلول به این روشنی و وضوح، اینهمه ایجاد اشکال و تردید می نمایند.

از یک طرف از عمومیت رجس می کاهند و از طرف دیگر دایره اهل بیت را گسترش می دهند تا شاید این فضیلت ارزنده را برای دیگران هم اثبات نمایند.

آیا ممکن است تطهیر موجود در آیه شامل زنان پیامبر شود؟ بااینکه اصلاً نه خود چنین ادعایی داشته اند و نه دیگران چنین مقامی را برای آنها ادعا کرده اند و نه آیات قران این مطلب را تأیید می کند و نه تاریخ، بلکه دقیقاً ضد آن اثبات می شود.

علاوه بر آیات سوره تحریم و... همین آیات قبل به زنان رسول خدا خطاب می کند که «اِنْ کُنْتُنّ تُرِدنَ الحَیاه الدُّنیا وَ زینَتها»(3) «اگر حیات دنیا و زیورهای آن را می خواهید» و زائد نیز می فرماید «فَمَنْ یَقْنُتْ مَنْکُنّ لِلّهَ وَ رسولِهِ تَعْمَلْ صالِحاً نُوْتِها اَجْرَها مَرَّتَینِ(4) » «هر یک از شما مطیع خدا و رسولش شود و عمل صالح کند اجر او دو چندان خواهد شد.» یعنی اگر عمل صالح نکند و مطیع خدا و رسولش نشود...

ص: 42

آیا خداوند نمی فرماید «یا نِساءَ النَّبی لَسْتُنَّ کَاحدٍ مِنَ النِسّاءِ ان اَتّقَیتُنَ(1) «ای زنان نبی شما مثل احدی از زنان دیگر نیستید اگر تقوی پیشه کنید» یعنی اگر تقوی پیشه نکنید هیچ فرقی با افراد دیگر ندارید و چنین نیست که صرف همسری رسول خدا(ص) برای شما اجر عظیم بیاورد بلکه کرامت و حرمت شما زمانی است که علاوه بر همسری، احسان و تقوی پیشه کنید و علو مقام شما مقیّد به تقوا است.(2)

از همه مهمتر، اینکه خدا همسران رسول خدا(ص) را چنین مورد خطاب قرار می دهد که: «یانِساءَ النَبّی مَنْ یَأتِ مِنْکُن بِفاحِشَةٍ مُبَیّنةِ یُضاعَفْ لَها العذاب ضِعْفَینِ»(3) «ای زنان پیامبر هرکس از شما فحشایی آشکار مرتکب شود عذاب برای او دو برابر افزوده گردد».

«فاحشه» یعنی عملی که در زشتی و شناعت به نهایت برسد و «مبینه» یعنی آشکار، پس منظور آیه «گناهی است که زشتی آن برای همه روشن و واضح باشد». درنتیجه آیه تصریح دارد به اینکه، گناهان مخفیانه و کوچک که هیچ، زنان پیامبر حتی از چنین گناهان عظیم و مبین و آشکار هم، مصون و مبرا نیستند چه رسد به هرگونه رجس و آلودگی در عقیده و عمل.

بنابراین امکان اینکه همسران پیامبر اراده حیات دنیوی کنند یا تقوا نداشته باشند یا مرتکب فاحشه حتی فاحشه مبینه شوند یا خضوع در قول نداشته باشند یا تبرج جاهلی کنند، امکان همه اینها طبق صریح آیات سوره احزاب وجود داشته، وگرنه امر به ترک آنها لغو و بیهوده می باشد. آیا این عایشه نیست که هر وقت از جنگ جمل یاد می کرد گریه می کرد و هرگاه آیه وَقَرْنَ فی بُیوتِکُنّ را می خواند آنقدر

ص: 43

می گریست که مقنعه اش خیس می شد زیرا قتل بسیاری از مسلمانان را به یاد می آورد. این آلوسی مفسر اهل سنت است که همه این مطالب را نقل می کند و می گوید «نَدِمَتْ غایَةَ النَّدَمِ» یعنی عایشه بسیار زیاد پشیمان شد از خروج و جنگش با مولای مؤمنان علی (ع) »(1) . آیا اگر عایشه کار درستی کرده بود اینهمه پشیمانی و گریه جایی داشت؟(2)

ص: 44

چون چندین خانه بوده، نه یک خانه. پس این خانه که با «الف و لام» مشخص شده، مطمئناً غیر از خانه های زنان پیامبر (ص) است. طبرسی می گوید: «مراد از این خانه بیت نبوت و رسالت است».(1)

و اما کلمه اهل: راغب گوید اهل کسانی هستند که «نسبت و خویشی» یا «دین و احد» آنها را جمع کرده باشد یا «صنعت و هنر» یا «شهر»، لذا گویند اهل فلان شهر، اهل اسلام، اهل فلان هنر. اهل مرد در اصل کسانی هستند که با او در یک خانه زندگی می کنند. برهمین اساس به مرد زمانی که ازدواج می کند گویند «فلان تَاَهَّل» و یا در مقام دعا به کسی گفته می شود «اَهَّلَکَ اللّهُ فِی الجَنَة» یعنی خدااز حورالعین به تو تزویج کند و برای تو در بهشت اهل قرار دهد(2) . ابن منظور هم می نویسد: «اهل بیت» ساکنان آن هستند و «اهل رجل» خاص ترین افراد نسبت به او هستند و اهل هر پیامبری امت او هستند و آل مرد همان اهل او هستند و تأهّل به معنای تزوّج است.(3) جوهری می گوید: آلُ الرَّجُلِ اَهلُهُ و عیالُهُ و اَتْباعُهُ.(4)

بنابر استعمال قرآن و گفته اهل لغت، اهل در هر جایی استعمال می شود که پیوند جامعی بین عده ای از افراد، برقرار شده و میان آن افراد الفتی وجود داشته باشد. در قرآن آمده است اهل الکتاب، اهل الانجیل، اهل القری، اهل المدینه، اهل البیت، اهل الذکر، اهل هذه القریه، اهل النار، اهل التقوی، اهل المغفره. قرآن کریم آنان را که با پیامبری هم عقیده بوده و به او ایمان آوردند اهل او و ذریه او می شمارد ولکن اگر کسی حتی فرزندِ نسبی پیامبری باشد ولی به او ایمان نیاورده باشد، اهل او به حساب نمی آورد. چنانچه نوح گفت: رَبِّ اِنَّ ابنی مِنْ اَهلی...(5) خدایا پسرم از اهل من است و وعده تو حق است _ که وعده دادی بودی اهل مرا

ص: 45

نجات دهی _ پس چرا پسرم غرق شد؟ خداوند فرمود: اِنَّهُ لَیْسَ مِنْ اَهْلِکَ(1) او از اهل تو نیست. همین مطلب مهم را امیر ابو فراس، شاعرِ شهیرِ شیعه امیر شمشیر و قلم، در قصیده میمیّه جاودانه اش که به «شافیه» معروف است به نظم می کشد. آن هنگام که بنی عباس قرابت و خویشی خود را با پیامبر(ص) دلیل برتری می دانند شاعر ضمن برشمردن ظلمهای ایشان، مهمترین عامل اهلیت و نزدیک بودن را پیروی و اطاعت می داند نه فقط خویشی و قرابت نسبی:

هَیْهاتَ لا قَرَّبَتْ قُرْبی وَ لا رَحِمُ یَوماً اذا اَقْصَتِ الاَخْلاقُ وَ الشِّیَمُ

کانت مَودَةُ سَلْمانَ لَهُ رَحِماً وَلَم یَکُنْ بینَ نوحٍ وَ اِبنِهِ رَحِمُ(2)

چنین نیست که رحم و خویشی، شما را نزدیک به پیامبر کند و حال آنکه اخلاق و رفتارتان شما را دور می سازد. سلمان با اینکه از خویشان پیامبر (ص) نبود ولی دوستی و اطاعتش باعث شد که پیامبر درباره اش فرمود سَلمانُ مِنّا اَهْلَ البَیْتِ، ولی پسر نوح با اینکه نزدیک ترین نسبت خویشاوندی را داشت رحم و قرابت او نفی شد و خداوند به نوح فرمود: او از اهل تو نیست.

پس فرزند نوح در اثر کفر از اهلیت او خارج شده، لذا می بینیم در جای دیگر می فرماید: «وَ نَجَّینا وَ اَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ العَظیمِ»(3) یعنی او و اهلش را از غصه عظیم و غرق شدن نجات دادیم. پس همه خانواده و پیروان نوح اهل او شمرده شده و نجات یافته اند ولی پسر او چون از اهلیت او خارج شده، جزء نجات یافتگان نبوده است.(4) این مطلب صحیح است و دلالت دارد به اینکه معیارِ به حساب آمدن از اهل بیت کسی، قرابت نیست بلکه معیار اصلی عمل صالح است.(5) آیا از فرزند، قرابت نسبی نزدیکتری وجود دارد؟ مطمئناً نه، ولی همین فرزند، با عدم متابعت، از اهلیت نوح پیامبر خارج شده. تا چه رسد به همسر، که قرابتش ضعیف تر است و

ص: 46

قرآن تصریح دارد که زن نوح و زن لوط چون خیانت به شوهرانشان کردند، این همسری برای ایشان فایده ای نداشت و این دو به آتش داخل می شوند.(1) پس همسر هم می تواند از اهلیت شخص خارج شود بنابراین، از آنجا که این تابعیت و پیروی از پیامبر (ص) را فقط خداوند تشخیص می دهد و یا رسول او که سخنی جز وحی بر زبان نمی آورد، لذا انسان های دیگر بخاطر علم ناقص، نمی توانند این مرتبه را تشخیص دهند، از این رو تعیین مصداق «اهل بیت» در آیه تطهیر کار عکرمه و مقاتل و مانند ایشان نیست،بلکه باید رجوع به گفتار خداو رسول نمود که چه کسانی را با این عنوان معرفی نموده اند.

قاضی نورالله شوشتری می نویسد: «مناقشه در این آیه بخاطر آن است که اهل سنت گمان کرده اند مراد از «بیت» خانه خشت و گلی است یعنی همان حجره هایی که رسول خدا با همسرانش در آن زندگی می کرده است. و حال آنکه مراد از اهل بیت، اهل الله و اهل قرآن هستند و شکی نیست که این مرتبه و مقام، منوط به حصول کمال اهلیت و استعداد است، به حدی که لیاقت نص و تعبین از سوی خدا و رسول را داشته باشد. بهمین سبب ام سلمه از پیامبر (ص) سؤال کرد که آیا به چنین مرتبه مهمی یعنی اهلیّت پیامبر (ص) رسیده است یا نه؟ وگرنه نیازی به سؤال نبود».(2)

عبارت «اهل البیت» به این صورت فقط دوبار در قرآن آمده است. یکی درباره حضرت ابراهیم که ملائکه به همسرش گفتند: «رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ اهلَ البَیْتِ اِنَّهُ حمیدٌ مجیدٌ(3) «رحمت وبرکات خداوند بر شما خاندان است». آیه دوم هم آیه تطهیر است که مورد بحث ماست.(4) البته یک مورد هم عبارت «اهل بیت» در قرآن آمده که «بیت» دارای «الف و لام» نیست: «هَلْ اَدُّلُکُمْ عَلی اَهلِ بَیْتٍ یَکْفُلونَهُ

ص: 47

لَکُم»(1) «آیا شما را به خاندانی راهنمایی کنم تابرای شما پرستاریش کنند؟ در آیه اول و سوم شکی نیست که خانم خانه، مقصود و مورد نظر است یعنی در آیه اول همسر ابراهیم و در آیه سوم مادر موسی جزء اهل بیت مربوطه هستند، اما در آیه دوم یعنی آیه مبارکه تطهیر مراد کیست؟

ص: 48

عایشه، ابوسعید خدری، و واثلة بن اسقع، ابی حمراء، ابن عباس، عبدالله بن جعفر، علی(ع) ، امام حسن و دیگران نقل کرده اند و شیعه بیش از 30 حدیث دارد.»(1)

ما درصدد نیستیم همه آنها را نقل کنیم اما تبرکاً به چند روایت اشاره می شود.(2)

روایت اول سیوطی از ام سلمه روایت کرده که گفت این آیه در خانه من نازل شد: انما یرید الله... و در خانه هفت نفر بودند: جبرئیل، میکائیل، علی، فاطمه، حسن، حسین و من که نزدیک در ایستاده بودم. عرضه داشتم یا رسول الله من از اهل بیت نیستم؟ فرمود: تو عاقبت بخیری. تو از همسران پیامبری.

روایت دوم سیوطی از طریق عده ای همگی از ام سلمه نقل می کنند که رسول خدا (ص) در خانه من پتویی بافته شده در خیبر را به روی خود کشید و خوابیده بود که فاطمه (س) داخل شده و ظرفی حریره آورد. رسول خدا فرمود همسرت و دو پسرت حسن و حسین را صدا بزن. فاطمه (س) برگشت و ایشان را آورد. در همان بین که داشتند آن غذا را می خوردند این آیه نازل شد که انما... پس رسول خدا بقیه جامه را بر سر آنان کشید و آنگاه دست خود را بیرون آورده به آسمان اشاره کرده فرمود: «بارالها اینها اهل بیت من و خاصه گان من هستند پس پلیدی رااز ایشان ببرو تطهیرشان کن» و این کلام را سه بار تکرار فرمود. ام سلمه اضافه می کند: من سر خود را زیر آن پتو بردم و عرض کردم: یا رسول الله من هم با شمایم؟ دوباره فرمود تو

ص: 49

عاقبت به خیری، و در روایتی مشابه فرمود: تو جای خود داری و عاقبت تو بخیر است.

روایت سوم در غایة المرام و در المنثور و تفسیر ثعلبی از ابوسعید خدری روایت شده که گفت رسول خدا (ص) فرمود: انما یرید الله... درباره 5 نفر نازل شده، من و علی و فاطمه و حسن و حسین «علیهم السلام».

روایت چهارم به طرق مختلف از عایشه نقل شده که گفت روزی صبح رسول خدا (ص) از اتاق بیرون شد، در حالی که بر تن خویش عبائی سیاه رنگ داشت. در این هنگام حسن بن علی آمد. رسول خدا (ص) او را داخل جامه برد. پس از او حسین آمد و او را هم داخل کرد سپس فاطمه آمد و او را هم درون برد. در آخر علی آمد او را هم داخل برد. آنگاه فرمود انما یرید ا... این حدیث از احادیث متفقٌ علیه بخاری و مسلم است.

روایت پنجم سیوطی از ابن عباس روایت کرده که گفت ما 9 ماه شاهد بودیم که همه روزه رسول خدا (ص) هنگام هر نماز به در خانه فاطمه آمد و گفت سلام بر شما اهل بیت و رحمت خدا و برکات او بر شما، انما یرید ا....

این روایت از افراد دیگری با مدت 6 ماه، 8 ماه، 17 ماه، و همواره(1) نقل شده که نه تنها منافات ندارد بلکه نشانگر اهمیت مطلب است که یا پیامبر (ص) چندین مرتبه به این عمل دست زده اند و یا هر شخصی شاهد این مدت بوده است.

روایت ششم در روایت عبدالله بن جعفر آمده است که پیامبر (ص) فرمود: فراخوانید برای من فراخوانید برای من. صفیّه گوید: چه کسی را؟ پیامبر (ص) می فرماید: اهل بیت من، علی و فاطمه و حسن و حسین را. بعد با اسلوب حصر ادامه می دهد: «اللهم هؤلاء آلی... تنها اینان آل من هستند پس درود فرست بر

ص: 50

محمد و آل محمد، سپس آیه تطهیر فرود می آید. این اسلوب حصر نشان می دهد که غیر از اینها «آل» نیستند.

همین روایت و بسیاری از روایات دیگر در ضمن مشخص کردن آل و اهل، که فرقی ندارند، اختصاص صلوات را هم بر ایشان می رساند. احادیث بسیاری در کتب معتبر روائی موجود است که پیامبر (ص) صلوات بر خودش را مقرون فرموده به صلوات بر آلش.(1) سید عبدالحسین شرف الدین می گوید: اینها آل یاسین هستند که خدا برایشان در قرآن سلام کرده و اینها آل محمد هستند که خداوند درود فرستادن برایشان را جزء وظایف واجب بندگان قرار داده و اینها ذَوِی القربی هستند که مودتشان خواسته شده و اینها صاحبان خمس هستند و ایشان خَیْرُالبریه هستند و....(2) همچنین پیامبر (ص) فرمودند: هرکس نماز بخواند و بر من و اهل بیت من درود و صلوات نفرستد نمازش قبول نمی شود، و گویا همین حدیث مستندِ شعر شافعی، پیشوای یکی از مذاهب اهل سنت است که گفته:

کَفاکُمْ مِنْ عَظیمِ القَدْرِ اِنَّکُمْ مَنْ لَمْ یُصَلِّ علیکم لا صلاةَ لَهُ

در عظمت مقام شما همین بس که هرکس بر شما درود نفرستد، نمازش قبول نیست.(3)

فخر رازی هم در تفسیرش می گوید: دعا برای آل محمد منصبی عظیم است و خاتمه تشهد نماز شده، و این تعظیم و بزرگداشت، در حق غیر آل پیدا نمی شود و همه اینها دلالت دارد بر اینکه حُب آل محمد واجب است و اهل بیت پیامبر در پنج چیز با او مساوی هستند. صلوات در تشهد، سلام، طهارت، تحریم صدقه، محبت.(4)

چنانکه می بینید فخر رازی هم اعتراف دارد که «اهل بیت» و «آل محمد» هرکسی که باشند، در این پنج چیز با پیامبر (ص) مشترکند. اگر فخررازی یا

ص: 51

دانشمندان دیگر اهل سنت، در مصداق «اهل بیت» موجود در آیه تطهیر، تشکیک می کنند ولی هیچکدام در مصداق «اهل بیت» در صلوات نماز و محبت به اقرباء پیامبر و... شکی ندارند و هیچکس زنان پیامبر (ص) را شامل این فضائل نمی داند و حال آنکه خود می گوید اهل بیت در همه پنج فضیلت با پیامبر (ص) مشترکند. آلوسی هم در تفسیر روح المعانی می گوید: ظاهر حدیث ثقلین اقتضا دارد که همسران پیامبر داخل در «اهل بیت» مذکور در حدیث، که یکی از ثقلین هستند، نمی باشند.(1) آیا پیامبر (ص) فرموده اند که مصادیق اهل بیت در آیات و روایاتِ مختلف، متفاوت است؟! یا ایشان چنین برداشتی کرده است؟! گفتنی است حتی ابن حجر دانشمند متعصب عامه نیز از ابوسعید خدری _ صحابی _ نقل کرده که آیه تطهیر درباره پنج نفر نازل شده: رسول اکرم و علی و فاطمه و حسن و حسین _ علیهم السلام _(2)

این موضوع برای همه مسلمانان و صحابیان روشن و آشکار بوده و تا عصر تابعین اختلافی در این آیه وجود نداشته، تا اینکه عکرمه بربری و سپس مقاتل بن سلیمان باعث اختلاف شدند. بدون شک رسول خدا(ص) اهتمامی ویژه در نمایاندن مصادیق «اهل بیت» داشته و چنین عنایتی عظیم از سوی پیامبر (ص) در ابلاغ این امر و محدود ساختن چهارچوب آن در این پنج تن مقدس، حکایت از مسؤولیتی بزرگ و رسالتی خطیر دارد و عمق محتوای آیه را می رساند. گویا نشان می دهد که پس از نبی اکرم (ص) این آیه، ابعاد و آثار مهمی در تاریخ دینی و دنیوی مسلمانان خواهد داشت. اقدامات پیامبر (ص) در جهت بیان این آیه، بی سابقه و شگفت آور است. ایشان علاوه بر محصور کردن مطلب با الفاظ قوی، دست به نمایشهای سمبلیک _ مثل زیر کساء رفتن یا ایستادن بر درِ منزل _ می زند تا کسی طمع

ص: 52

ورود به این مجموعه مقدس را نداشته باشد. حتی ام سلمه یا به نقلی عایشه که تقاضای ورود دارد، به مقصود نمی رسد. آیا اگر معنای آیه _ چنانچه اهل سنت می انگارند _ فقط در حد تکریم و احترام اهل البیت بود، اینهمه اهتمام و عنایت لازم داشت تا حضرت شخصاً به تبلیغ و تبیین آن بارها و بارها بپردازند؟ با اینکه درباره مودّت ذوی القربی قبلاً هم سخن گفته بود؟ پیامبر مدت شش یا هشت یا... ماه هرروز پنج مرتبه جلوی خانه فاطمه می ایستد و آیه را تلاوت می فرماید تا همه مسلمانان شاهد و ناظر باشند. حضرت رسول (ص) هیچ حکمی از احکام الهی را به این اندازه تبلیغ نفرموده، گویا بعد از ابلاغ توحید، هیچ مسئله ای به این اندازه مهم نبوده است. باید هم چنین باشد، چون این آیه ارتباط مستقیم با امامت و رهبری دینی و اجتماعی مردم بعد از پیامبر (ص) دارد که ضامن استمرار و دوام و صلاح شریعت اسلام است و اگر نباشد اساس دین بهم می ریزد.

مرحوم شرف الدین می نویسد: «کلیه مذاهب اسلامی بر این حقیقت معترفند که وقتی آیه تطهیر نازل شد حسن و حسین و پدر و مادرشان به نبی اکرم علیهم السلام پیوسته بودند، سپس رسول خدا ایشان را به همراه خود زیر کساء پوشاند تا از زنان و اطرافیان خود جدا کند. چنین تدبیری صرفاً بخاطر اهمیت موضوع است، تا هیچکدام از اصحاب و خاندان نبوی طمع شرکت در کلمه قرآنی «اهل بیت» را نکنند. لذا در حالی که این پنج تن مقدس از همه متمایز شده بودند خداوند آنان را مخاطب قرار داده فرمود انما یرید الله...».(1) وی بعد از آنکه می گوید: پیامبر (ص) با پوشانیدن عبا بر ایشان پرده های شک و تردید و شبهه را کنار زد، در جای دیگر می افزاید: «اما چه توان کرد با قومی که انصاف ندارند فانا لله و انا الیه راجعون» و خطاب به مخالفان به این شعر متوسل می شود که:

لَکُمْ ذُخرُکُم اِنّ النَبّیَ وَ رَهْطَهُ وَ جَیْلُهُم ذُخری اذا اَلتَمِسُ الذُّخْر

ص: 53

ذخیره و اندوخته شما ارزانی خودتان باد، من، فقط پیامبر (ص) و خویشان و گروه آنان را اندوخته خود قرار می دهم برای روزی که اندوخته می جویم.

جَعَلْتُ هَوایَ الفاطِمّیین زُلْفَةً اِلی خالِقی مادُمْتُ او دامَ لی عمرٌ(1)

مادامی که هستم و عمرم ادامه دارد، دوستی و حب فاطمیان را وسیله تقرب و نزدیکی خودم بسوی خالقم قرار می دهم.

پس در بیان آیه تطهیر، سخن پیامبر (ص) برای ما حجت است که مخاطب اصلی قرآن و مبین آن است نه سخن هیچکس دیگر ولو صحابی باشد یا تابعی. چه نیکو سروده در این مقام، امام ابوبکر بن شهاب الدین در کتاب خود «رشفة الصادی»:

دَعُوا کُلِّ قَولٍ غَیْرَ قَولِ مُحَمّدٍ فَعِنْدَ بُزوغِ الشِّمسِ یَنْطَمِسُِ النَجّمُ(2)

رها کنید هر قولی و سخنی را غیر از قول محمد (ص) ، زیرا هنگام طلوع آفتاب، ستاره ناپیدا می شود!

ص: 54

شاید گفته شود تطهیر همان اذهاب رجس است، پس چرا تکرار شده؟ ولی چنین نیست، بلکه لِیُذهِبَ... اشاره به دفع ذنوب است، نه رفع آن. و یُطَهِرَکُمْ اشاره به پوشاندن خلعت کرامت، که مرتبه ای بالاتر است. به عبارت دیگر اذهاب رجس، صیقل دادن است و تطهیر، نقاشی و آرایش کردن، آن صاف کردن است و این صفا دادن، آن پیراستن است و این آراستن، آن تخلیه است و این تحلیه. پس تکرار در کار نیست.(1)

«تطهیراً» نیز مصدر باب تفعیل است و مفعول مطلق تأکیدی می باشد و تنوین تعظیم دارد یعنی تطهیری که درباره شما اراده کرده یک تطهیر عادی و معمولی نیست بلکه ویژه است. پس مخاطبان آیه تطهیر یعنی اهل بیت با برخورداری از طهارت کامل، به مقامی رسیده اند که با حقیقت قرآن، تماس و ارتباط کامل دارند و همان «مطهرون» در آیه لا یَمَسُّهُ اِلاّ المُطَهَّرونَ(2) می باشند.(3)

ص: 55

بحرانی (م/1107) هم در تأیید نظر فوق احادیث مربوط به آیه تطهیر و حدیث ثقلین و احتجاجات امام علی (ع) و امام رضا (ع) را بطور کامل ذکر کرده(1) و هویزی (م/1112) نیز چنین کرده است.(2)

علامه طباطبایی هم ضمن تأیید قول مزبور می نویسد: در آیه شریفه در حقیقت، دو تا قصر و انحصار بکار رفته: یکی انحصار خواست خدا در بردن و اذهاب پلیدی در اهل بیت، و دیگری انحصار این عمل فقط برای اهل بیت. انحصار اول از «انما» بدست می آید و انحصار دوم از منصوب بودن «اهل» که بنابر باب اختصاص است.(3) یعنی خداوند فقط یک بار این تطهیر را اراده کرده و این یکبار هم فقط برای اهل بیت می باشد.

قابل توجه است که هیچکدام از علمای شیعه در هیچ کتاب تفسیری یا روائی غیر از این عقیده ای ندارند و باید گفت که این اتحاد کلام و باور، تعجبی هم ندارد زیرا همه ایشان از سرچشمه واحد سیراب می شوند و همه، متصل به امیرالمؤمنین هستند که حق است و حق با اوست هر کجا که برود، و حق و حقیقت هم واحد است لذا اختلاف و تشتت ندارد. شیعیان سیراب از دریای علم علی (ع) هستند که باب علم نبوی است و نیز اولاد معصومین او که همگی قرآن ناطقند و تا قیامت از قرآن جدا نمی شوند. بزرگان شیعه چون تفسیرشان را از این رهبران معصوم می گیرند پس اختلاف و افتراق بین آنان وجود ندارد و لزومی نمی بینند که به سراغ این صحابی و آن تابعی رفته تفسیر را از آنان اخذ کنند.

ص: 56

برگزیده، یعنی پیامبر (ص) که وظیفه تبیین آیات الهی به او واگذار شده و مسلماً این وظیفه راانجام داده است. نبی اکرم (ص) همه علم خود را به علی (ع) داد وبارها فرمود علی (ع) باب علم من است، علی اعلم شماست، علی و اولاد او ثقل اصغر و ترجمان وحی هستند و از قرآن جدا نمی شوند، و خودِ امیرالمؤمنین علیه السلام هم فرمود «هیچ آیه ای نیست مگر آنکه می دانم شب نازل شده یا روز» و...، و این ادعایی است که هیچکس جز حضرتش نکرده است. اما اکثر مسلمانان دست از دانش اهل بیت برداشته و سراغ دیگران رفتند. هرکس چنین کند، تفسیر قرآنش را از عکرمه و مقاتل بن سلیمان و زید بن ثابت و مانند ایشان بگیرد که هیچکدام به «حق» متصل نیستند و علم به کتاب الله ندارند. لذا کتب اهل سنت را می بینم که چگونه پر از اقوال مختلف شده و به هیچ نتیجه واحدی نمی رسند و نمی دانند بالاخره کدام قول را بپذیرند و احیاناً بحث را با کلماتی چون «فیه نظر» به پایان می رسانند. همین اختلاف و تشتت آراء و حتی تضاد، خود دلیل بر نادرستی است چرا که «صراط مستقیم» و «حق» یکی بیش نیست.

با اینهمه، آنقدر مصداق آیه تطهیر از سوی پیامبر (ص) قولاً و فعلاً مشخص شده که هیچ یک از علمای عامه نتوانستند فاطمه و شوهر و بچه هایش علیهم السلام را از مصداق آن جدا کنند، نهایت، دیگران را هم داخل کرده اند. ابن حجر (م/974) می گوید:

«اکثر مفسرین معتقدند که آیه تطهیر در شأن علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) نازل شده به دلیل اینکه ضمیر در «عنکم» و «یطهرکم» مذکر است».(1)

با این حال بعضی مفسران اهل سنت عقیده دارند به این دلیل که آیه بین آیات مربوط به زوجات رسول خدا (ص) است یا به دلائل دیگر، بنابراین در شأن آنها می باشد، و یا مثل زمخشری (م/538) بدون هیچ توضیحی می نویسد: «چون

ص: 57

«اهل» منصوب است بنابر ندا یا مدح می باشد و این دلیل روشنی است که زنان پیامبر هم از اهل بیت او هستند»!(1)

بیضاوی (م/658) می گوید: «انما یُرید الله...تعلیل امر و نهی زنان پیامبر (ص) است یعنی خدا فرموده که ما این امر و نهی ها را رد کردیم چون می خواهیم شما پاک باشید. شیعه اجماع دارند که اهل بیت فقط پیامبر (ص) و علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) هستند ولی احتجاج ایشان ضعیف است و احادیث، تنها دلالت دارد بر اینکه ایشان هم جزو آیه هستند نه اینکه غیر از آنان را شامل نمی شود»!(2)

خواننده گرامی اگر دقت کند متوجه می شود که بیضاوی آشکارا قول خودش را نقض کرده، زیرا ابتدا می گوید «آیه در شأن زنان رسول است چون در بین آیات ایشان آمده» و بعد اقرار می کند که پنج تن هم جزء ایشان هستند! از این گذشته اگر آیه تعلیل امر و نهی های ازواج نبی است، چرا ضمیرش مذکر آمده؟ و حال آنکه در همه آیات قبل و بعد، ضمائر، جمعِ مؤنث هستند؟ در جواب می گویند از باب تغلیب مذکر آمده زیرا پیامبر (ص) هم جزء ایشان است و صاحب بیت می باشد. باید گفت که اولاً غلبه با تعداد زنان بوده که 9 نفر بودند نسبت به پیامبر که یکی است. ثانیاً به فرض که از باب شرافت، غلبه با پیامبر (ص) باشد آیا ممکن است آن خطابات تهدیدآمیز و اشاره کننده به عذابِ دو برابر و ماندن در خانه و ترک تبرج جاهلی و... شامل رسول اکرم (ص) هم بشود؟ هیچکس نمی تواند به این سؤال جواب مثبت دهد. پس پیامبر (ص) داخل در این خطاب نیست و فقط زنان - به زعم ایشان - مخاطب آیه هستند. حال سؤال اول هنوز باقیست که چرا ضمائر، مذکر آمده؟!

ابن کثیر (م/774) که در دفاع از مواضع اهل سنت تعصب دارد می گوید: «آیه نص است در دخول ازواج نبی در اهل بیت، و عکرمه در بازار فریاد می زد که آیه

ص: 58

تطهیر، خاصِ همسران رسول خدا است و من حاضرم مباهله کنم»!(1) سپس صریحاً قول عکرمه را رد کرده می نویسد: «اینکه مراد آیه فقط زنان رسول (ص) باشند، در آن حرف است _ فیه نظر - زیرا احادیثی وارد شده که نشان می دهد مراد آیه اعم از زنان است.(2) آنگاه تمام احادیث مرتبط با آیه شریفه تطهیر و بخصوص حدیث غدیر و ثقلین و کساء و احتجاجات امام حسن و امام سجاد را که مؤید قول شیعه است، می آورد و همچنین احادیث مخالف را.(3)

اما با کمال تعجب در آخر چنین نیتجه می گیرد که: «ولی با تدبیر در قرآن آنچه شکّی در آن نیست این است که نساء نبی داخل در قول انما یرید الله... هستند زیرا سیاق کلام چنین است»!

آیا ابن کثیر نمی داند که سیاق در مقابل نص تاب مقاومت ندارد؟ و اساساً بحث سیاق موقعی کاربرد دارد که نصی وجود نداشته باشد، زیرا اولاً هیچ دلیلی وجود ندارد که این مجموعه آیات با هم نازل شده اند، ثانیاً اگر هم ثابت شود با هم نازل شده اند هیچ دلیلی وجود ندارد که مخاطبان همه آیات، واحد باشند. زیرا قرینه داریم که متکلم درصدد بیان چند مطلب است نه یک مطلب(4) ، ثالثاً در قرآن بسیاری موارد داریم که جمله ای بین آیات، بصورت معترضه آمده است و این مطلب در کلام بلغا شیوع دارد. رابعاً مسلمین، متفق هستند که ترتیب قرآن کریم بر اساس ترتیب نزولی نیست پس استدلال با سیاق، در جائی که با ادله قطعیه معارض باشد صحیح نیست و باید فحوای سیاق ترک شود و حمل آیه بر خلاف سیاق، نه با بلاغت آن مخالف است و نه به اعجاز آن خللی می رساند.(5) پس تنها مستمسکِ ابن کثیر یعنی سیاق فرو می ریزد.

سیوطی (م/911) سخن عکرمه را با سه روایت از خودش و عروة و سعید بن

ص: 59

جبیر نقل می کند اما در مقابل، 14 حدیث می آورد که دربردارنده اختصاص اصحاب کساء در آیه هستند.(1)

این بود نمونه هایی از تفاسیر متقدمین اهل سنت، و اگر به تفاسیر متأخرین و معاصرین هم رجوع کنیم اوضاع همین است. بن عاشور می نویسد: «آیه تعلیل بر امر و نهی های قبلی است به این معنا که: ای زنان پیامبر، خدا شما را امر و نهی کرد، زیرا اراده کرده برای شما تخلیه از نقائص و تحلیه به کمالات را، و بیت هم مراد بیت نبی است».(2)

هرکس به آیات توجه کند خواهد یافت که در آیات قبل و بعد که مخاطب، زنان رسول خدا (ص) بوده اند، بیت به صورتِ جمع - بُیُوتکن _ آمده زیرا بدیهی است که پیامبر یک خانه نداشته بلکه 9 خانه داشته، چنانچه هر جا که مراد، خانه سنگ و گلی پیامبر (ص) باشد، در قرآن به صورت جمع آمده مثل:«یا ایها الذین آمنوا لاتدخلوا بیوت النبی الا ان یؤذن لکم(3) : ای کسانی که ایمان آورده اید وارد خانه ای پیامبر (ص) نشوید مگر آنکه به شما اجازه داده شود». یا بصورت حجرات تعبیر شده مثل «ان الذین ینادونک من وراء الحجرات اکثر هم لا یعقلون(4) همانا آنانکه از پشت غرفه ها می خوانند تو را، بیشترشان خردمند نیستند». پس «بیت» در آیه تطهیر به معنای خانهِ گلی که در مدینه یا مکه از پیامبر (ص) به یادگار مانده، نیست بلکه مراد، بیت نبوت و رسالت است.

منظور خانه شخصیتِ حقوقی پیامبر (ص) است نه خانه ای که شخصیت حقیقی او در آنجا سکنی داشته، خانه ای که رابط بین زمین و آسمان است مورد توجه بوده نه خانه ای که پیامبر در آن استراحت می کرده و همسرانش در آنجا سکنی داشته، و حتی محل رفت و آمد منافقان و کافران هم بوده است! اگرچه این

ص: 60

خانه های گِلی هم به خاطر انتساب به پیامبر (ص) شایسته تکریم است ولی منظور آیه، خانه ای است که مواد سازنده آن، فضایل و کمالات معنوی بوده، پس اهل آن هم باید کسانی باشند که دارای این فضائل و کمالات باشند و ارتباط تام با صاحب خانه یعنی مقام نوبت داشته باشند.(1)

بن عاشور اضافه می کند: «ضمیر خطاب در عنکم متوجه همسران پیامبر (ص) است ولی این دو ضمیر مذکر آمده بخاطر اعتبار نبی که ربّ خانه می باشد و اشاره به این دارد که تطهیر برای زنان است بخاطر مقام نبی (ص) » سپس با جرأت تمام می گوید: «اهل بیت» ازواج پیامبر (ص) هستند واحدی در این باره شک نمی کند! و همه اصحاب! و تابعین! هم از آیه چنین فهمیده اند که آیه در شأن زوجات پیامبر نازل شده است»!(2) آیا نویسنده واقعاً اقوال آنهمه صحابی و تابعی را در کتب خودشان ندیده؟ آیا اقوال مفسرین اهل سنت را ندیده؟ چرا، دیده، بخاطر همین اینطور ادامه می دهد که: «ابن کثیر روایات بسیاری آورده که اقتضا می کند اهل بیت شامل فاطمه و علی و حسن و حسین (ع) هستند.» لذا مجبور است به این شکل توجیه کند که «ایشان - یعنی همسران - به جعل الهی مطهرند و اهل کساء به جعل نبوی»!(3) سپس با بیشرمی تمام می گوید: «شیعه وصف «اهل بیت» را غصب کرده و مختص فاطمه و شوهرش و پسرانش دانسته اند و چنین گمان کرده اند که همسران پیامبر (ص) جزو آیه نیستند و حال آنکه این مطلب، مخالف سیاق است و احادیث وارده هم تنها نشان می دهد که ایشان هم جزو آیه هستند ولی منحصر در آنها نیست!! دلیل این امر روایت عکرمه است که در بازار فریاد می زد و می گفت: آیه در شأن زنان پیامبر (ص) نازل شده و من حاضرم مباهله کنم!»(4) دلیل را ملاحظه فرمودید! چقدر محکم و غیرقابل انکار است! بزودی به بررسی شخصیت عکرمه

ص: 61

نیز خواهیم پرداخت. بعلاوه، در کلام بن عاشور تناقض هم به چشم می خورد، زیرا ابتدا آیه را خاصِ زنان پیامبر دانست و سپس اقرار کرد که آن چهار نفر نیز جزو آیه هستند.

از معاصرین، محمد عزة دروزة هم چنین می نگارد: «با آنکه آیات با صراحت فراوان! دلالت دارد بر اینکه اهل بیت کنایه از ازواج پیامبر (ص) است ولی بعضی احادیث، وارد شده که دیگران را هم داخل می کند و یا اصلاً ازواج را خارج می کند مثل روایت مسلم و ترمذی از ام سلمه و روایت عایشه و روایت زید بن ارقم و ابوسعید خدری و سعد و...!»(1)

عزة دروزة سپس اعتراف می کند: «ما در برابر این احادیث، در مقام حیرت بلکه توقف هستیم! زیرا سیاق نشان می دهد که مراد ازواج نبی هستند بخصوص که خطاب به آنان همچنان ادامه دارد، و حدیث عکرمه هم دلالت بر این مطلب دارد که می گفت این آیه فقط درباره زنان است و هر کس بخواهد من با او مباهله می کنم! اما حدیث صحیحی که ترمذی نقل کرده و نیز احادیث صحیح دیگری که طبری آورده، این ها جای بحث دارد(!) ، زیرا این آیه به تنهایی نازل نشده بلکه تتمه آیات دیگر و جزئی از سیاق است. نهایت می توان گفت که احادیث فوق، مدلول آیه را تعمیم داده و چهار نفر دیگر یعنی علی و فاطمه و حسن و حسین را هم همراه ازواج پیامبر (ص) در سلک مطهران دانسته است. زیرا در احادیث، قصر و حصری به صورت قاطع و صریح دیده نمی شود.»(2) دروزة سپس به خاطر شک و تردید و عدم یقینی که به مطالب خود دارد، کلامش را با «والله تعالی اعلم» به پایان می برد!

به آقای دروزه می گوییم: اولاً اگر آیه، صراحت تمام دارد که چرا به حدیث عکرمه استناد می کنید؟! ثانیاً سیاق با وجود نص قابل اعتنا نیست. ثالثاً چطور احادیثی که به اقرار خودتان «صحیح» هستند «جای بحث» دارند ولی حدیث

ص: 62

عکرمه ندارد؟! رابعاً قصر و حصر هم در بسیاری از احادیث هست ولی کسی که آن همه حدیث را در کتب خودشان نادیده می گیرد، تعجبی ندارد که حصرها را هم نادیده بگیرد. خامساً شما آن همه صحابی راکه طبق مذهبتان عادل و غیرقابل جرح می دانید، گفته آنان را رها کرده و به سخن یک تابعی _ یعنی عکرمه _ استناد می نمایید؟ سادساً اگر شما به حدیث عکرمه استناد می کنید و آنرا صحیح می شمارید، او که آیه را خاص زنان می داند و در عبارت او، «خاصّة» آمده، و حاضر است بر سر حرف خود مباهله هم بکند! پس چرا اهل کساء را داخل آیه می کنید؟!

این عمل، یعنی با وجود علم، پا روی حق گذاشتن، از علمای اهل سنت بسیار دیده شده است. ایشان گاهی فقط به علت تعصب و مخالفت با شیعه، صریحاً با خداو پیامبرش مخالفت می کند. مثلاً ابن حجر که از متعصبان اهل سنت است در کتاب «الصواعق المحرقه» این حدیث را نقل می کند که: «پیامبر فرمودند بر من صلوات ناقص نفرستید. سؤال شد: صلوات ناقص چیست؟ فرمود: اینکه بگویید «اللهم صل علی محمد» و «آل» را ذکر نکنید». اما عجیب است که ابن حجر در همین جا که حدیث را نقل می کند، باز هم می گوید: قال النبی صلی الله علیه و سلم» یعنی آل را نمی آورد و علناً با دستور رسول خدا مخالفت می کند. همین کوتاهی را عیناً در صحیح مسلم هم می بینیم. نقل شده که از بعضی بزرگان اهل سنت پرسیدند: شما که این احادیث را نقل می کنید، پس چرا در صلوات «آل» را نمی گویید و نمی نویسید؟ در پاسخ گفته اند: «ما می دانیم که این احادیث، از پیامبر است و باید در صلوات «آل» هم اضافه شود. اما چون، این شعار شیعه شده، نمی خواهیم از شیعیان تبعیت کنیم»(1) .

دکتر محمد بیومی مهران در کتاب «الامامة و اهل البیت» می نویسد: «مورخان و محدثان نزدیک به اتفاقند که اهل بیت همان پیامبر و فاطمه و علی و حسنین علیهم

ص: 63

السلام هستند و کسانی که اهل بیت را همسران پیامبر دانسته و تکیه بر قول عکرمه می کنند قول ایشان از هفت جهت قابل خدشه است:

جهت اول: حتی آنهائیکه معتقد است به ورود همسران نبی در اهل بیت هستند همانها اعتقاد دارند که پنج تن اهل کساء احقّ هستند به اینکه اهل بیت باشند. چنانچه ابن کثیر در تفسیرش می گوید اگر بگوییم مراد فقط زنان هستند صحیح نیست. و نیز شیخ الاسلام ابن تیمیّه در «رسالة فضل اهل البیت و حقوقهم» صفحه بیستم، پس از آوردن احادیثی که نشانگر انحصار اهل بیت در پنج تن است می گوید: «سنت پیامبر (ص) ، تفسیر و بیان کتاب خداست. پس زمانی که پیامبر (ص) می فرماید: هؤلاء اهل بیتی، حتی اگر سیاق دلالت کند که مراد ازواج نبی است، باز هم ما علم پیدا می کنیم که ازواج او اگرچه از اهل بیت او هستند ولی «اهل البیت» امام علی و سیده فاطمه زهرا و حسن و حسین هستند و اینها سزاوارترند که اهل بیت او باشند زیرا صله نسب قوی تر از صله سبب می باشد».

جهت دوم: بسیاری از احادیث، خلاف این قول را ثابت می کند و در بعضی روایات، پیامبر تصریح کرده اند که عایشه و ام سلمه از اهل بیت نیستند،(1) و به ایشان اجازه ورود زیر عبا نمی دهند.

جهت سوم: مراد از اهل بیت در آیه تطهیر «اهل بیت نبوت» هستند که منحصر در یک بیت است. همان بیتی که فاطمه در آن سکونت داشته با همسر و دو پسرش اما بیتِ ازواج پیامبر واحد نبوده بلکه بیوت متعدده است که آیات قبل و بعد از آیه تطهیر به آن تصریح دارد.

جهت چهارم: سیاق را نمی شود مستمسک قرار داد زیرا عادت فصیحان و نیز مرام قرآن این است که در بین سخن به دیگری خطاب کرده و دوباره به خطاب اول باز می گردند. پس چطور آیه تطهیر از این نمونه نباشد؟

ص: 64

جهت پنجم: اگر خطاب به زنان بود باید ضمائر بصورت عنکّن و یطهرّکن می آمد.

جهت ششم: اگر احادیث تحریم صدقه بر اهل بیت، مستمسک ورود ازواج باشد باید گفت این تحریم هم، برای ایشان اصالتاً نیست بلکه فرع بر وجود پیامبر (ص) است زیرا قبل از ازدواج، صدقه بر زنان پیامبر، حلال بوده است.

جهت هفتم: از همه مهمتر اینکه آیه تطهیر نوعی عصمت را ظاهر می کند که مختص به این خمسه کرام است یعنی پیامبر و علی و فاطمه و حسنین، زیرا غیر ایشان را نه کسی معصوم شمرده و نه خود چنین ادعایی کرده اند حتی همسران پیامبر.

پس قول کسانی که می گویند ازواج نبی از اهل بیت هستند اهمیتی ندارد و هیچ فرقه ای از مسلمانان نیست که قائل به ولایت یکی از همسران پیامبر (ص) باشد و اقتدا به ایشان را واجب بداند.»(1)

آری، مصداق اهل بیت در آیه تطهیر روشن است مگر برای کسی که غرض یا عناد داشته باشد. عبدالمنعم فرطوسی شاعر معاصر اساساً آیه را صریح در پنج تن می داند:

قالَ سبحانَهُ لِیُذْهِبَ طُهْراً کُلَّ رِجْسٍ عَنْکُمُ الهُ السَّماءِ

آیةٌ اَنْزَلَتْ صَریحاً بِطه وَ عَلِیّ وَابْنَیْهِ وَالزَّهْراء

قالَ رَبّ اِنَّهُمْ اَهلُ بَیتی حینما لَفَّهُمْ بِفَضْلِ الکِساءِ(2)

یعنی: «یکی از آیات فضائل ایشان همان است که خداوند فرمود برای طهارت شما، هر آلودگی را می زداید. آیه تطهیر آیه ای است که صریحاً درباره پیامبر و علی و دو پسرش و فاطمه می باشد و پیامبر هم آن هنگام که آنان را در زیر عبا جمع کرد

ص: 65

فرمود: خداوندا اینها اهل بیت من هستند.»

این بود دیدگاه بزرگان اهل سنت. حال برای بررسی موضوع و یافتن سرچشمه اختلاف، به قدیمی ترین تفسیر اهل سنت رجوع می کنیم تا برای خواننده روشن شود اختلاف از کجا و کی شروع شده و بر چه اساس و مبنایی استوار است.

ابن جریر طبری (م/310) در تفسیرش این چنین می نویسد: «بعضی معتقدند که آیه تطهیر درباره پنج تن نازل شده است و بعضی هم معتقدند که درباره زنان است».

آیا می دانید طبری برای توضیح این دو قول چه می کند؟ وی برای عقیده گروه اول یعنی معتقدان به اصحاب کساء 16 روایت مستند و صحیح می آورد که همگی از صحابه پیامبر است و همگی گفته اند که آیه مبارکه تطهیر در شأن پنج تن نازل شده، صحابه ای که اهل سنت همه را بدون شرط عادل می دانند و نیازی به توثیق ایشان نیست، اما برای گروه دوم یعنی معتقدان به دخول زنان پیامبر (ص) در آیه، بدون آنکه روایتی از صحابیان بیاورد صریحاً می گوید: عکرمه معتقد بوده که این آیه درباره زنان پیامبر (ص) است!(1)

باتوجه به اینکه عکرمه اولاً تابعی و ثانیاً معلوم الحال است، برای خواننده شکی باقی نمی ماند _ اگر بی غرض باشد _ که قول دوم چقدر سست و بی پایه است. اگر بنا باشد قول هر فردی، وجه تفسیری شناخته شود، نتیجه همین خواهد شد که آل عباس و آل جعفر و آل عقیل و... هم خود را از مطهرون می شمارند! اگر سخنان امثال عکرمه در تفسیرها نقل نمی شد، دیگر هارون الرشید و متوکل با آنهمه ظلم و جنایت، خود را مشمول آیه تطهیر نمی دانستند بله، متأسفانه این وجه تفسیری!!(2) از یک تابعی مغرض، در مقابل آن همه احادیث متقن از اصحاب پیامبر، اولین بار توسط طبری نوشته می شود و سپس همه مفسران عامه به تقلید از او، این قول

ص: 66

سخیف را می آورند و به آن اعتماد می کنند.!(1)

براستی علت این همه تلاش تعصب آمیز برای پنهان کردن حقیقت چیست؟ آیة الله جوادی آملی می نویسد: «عمده تلاش علما و مفسران اهل سنت برای داخل کردن همسران پیامبر (ص) در آیه تطهیر بدان منظور است که توجیهی برای اقدامات ناپسند عایشه در راه اندازی فتنه جمل، پیدا کنند. چنانکه آلوسی مفسر بزرگ اهل سنت تلاش می کند تا با وارونه کردن و نادیده گرفتن حقایق تاریخی، که در کتب اهل سنت آمده اثبات کند عایشه اشتباهی مرتکب نشده است، لیکن این تلاش ها ثمری ندارد زیرا حرکات خود عایشه و اعترافات او نشان می دهد که خودش رادر به راه انداختن جنگ جمل مقصر می دانست. این اظهار تأسف ها و گریه های عایشه همه به این علت است که وی روزی با استفاده ناصحیح از عنوان «ام المؤمنین» سوار بر شتر سرخ مو شد و مقابل وصیّ رسول خدا ایستاد و باعث کشته شدن جمع کثیری از مسلمانان گردید که تعداد آنها بین ده هزار تا 25 هزار نفر ذکر شده است.»(2)

ص: 67

چنین ادعایی وجود دارد که آیه تطهیر در شأن ماست یابالعکس، مخالف این را گفته اند؟

3) آیا علی (ع) و فاطمه (س) و اولاد او که مصداق اصلی آیه هستند ادعا کرده اند که آیه در شأن ماست و در مقام احتجاج و مُناشده برآمده اند؟

4) آیا از صحابه و تابعان حدیث معتبری درباره مصداق آیه تطهیر رسیده است یا نه؟

5) دیدگاه رجال تفسیر و حدیث در این باره چیست؟ آیا در مقابل پیروان سیاق، کسی هست که بگوید چون نص وجود دارد باید تابع نص شویم؟

حالا این پنج بُعد را بطور خلاصه مورد توجه قرار می دهیم:

امّا مورد اول: که آیا پیامبر (ص) مشخص فرموده اند یا نه؟ در شأن نزول آیه روایات متواتری هست که حاکی از نزول آیه در خانه ام سلمه می باشد و پیامبر (ص) مصادیق آیه را مشخص فرموده اند، و نیز روایات بسیاری که نشان می دهد بعد از نزول آیه از پیامبر (ص) پرسیدند آیه در شأن کیست؟ حضرت فرمودند: در شأن من و علی و فاطمه و حسنین.(1)

علاوه بر بیان گفتاری، پیامبر (ص) به صورت عملی هم مصداق آیه را نشان داده یعنی مدت 6 یا 9 ماه به خانه صدیقه طاهره می آمد و می فرمود: السَّلامُ عَلَیْکُم یا اَهل البَیْتِ اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الَبْتِ وَیُطَهِّرِکُمْ تَطْهیراً.

منظور پیامبر (ص) از این عمل آن بوده که به فرض، کسی سخنان حضرتش را نشنیده، ولی با دیدن این صحنه، دیگر شکی برای او باقی نماند.

اما مورد دوم: که آیا خود زنان پیامبر (ص) ادعایی در این زمینه کرده اند یا نه؟ علاوه بر آنکه هیچکدام ادعا نکرده اند پاک و مطهرند و داخل در آیه تطهیرند، حتی از بعضی ایشان احادیث مربوط به کساء نقل شده، مثلاً ام سلمه که بعد از خدیجه

ص: 68

سرآمد زنان پیامبر (ص) است و نیز عایشه نقل کرده اند که آیه تطهیر در شأن پنج تن می باشد، و نیز در روایتی ام سلمه اقرار می کند که من مورد خطاب آیه نیستم!(1) به قول علامه امینی بسیار واضح است که اگر آیه در شأن زنان پیامبر (ص) بود عایشه آنرا بر پیشانی جمل می نوشت و غوغایی بر ضد علی (ع) بپا می کرد و حال آنکه هیچ یک از همسران، چنین ادعایی نداشته اند و نباید هم می کردند زیرا بعضی از آنان چنان در معاصی و گناه غرق بودند که باید مجسمه خطا و معصیت شمرده شوند نه نمونه ای از انسان معصوم.(2)

اما مورد سوم: که آیا علی و فاطمه و اولاد (ع) ادعایی در این زمینه کرده اند یا نه؟ آری، ایشان ضمن برشمردن مناقب و فضائل خود به آیه استناد کرده اند مثلاً امیرالمؤمنین در روز شوری به آیه تطهیر احتجاج کرده، فرمود آیا آیه تطهیر در مورد ما نیست؟ تمام صحابه ای که در آنجا حضور داشتند عرض کردند بله(3) .

اما مورد چهارم: که نظر صحابه و تابعان چیست؟ باید گفت تمام صحابه و تابعین در این مطلب هم سخن هستند که آیه تطهیر در شأن 5 تن است فقط عکرمه مخالفت کرده که دلیل آن هم روشن است و به آن خواهیم پرداخت. البته احادیث دیگری از قول مقاتل و ابن عباس نقل شده اما منشأ همه، همان عکرمه است که در دشمنی او با اهل بیت شکی نیست. اینکه این گونه سخنان ناروا و اقوال مردود را به اشخاصی چون ابن عباس و سعید بن جبیر نسبت می دهند استبعادی ندارد و امر تازه ای هم نیست، زیرا شخصی چون عکرمه که می خواهد به پشتیبانی حکومت وقت، با پیامبر و همه صحابه و بزرگان به مقابله برخیزد، می داند که سخن او مورد

ص: 69

قبول قرار نمی گیرد چون شخصیت خوبی ندارد. لذا به بزرگانی که نزد مردم محترم هستند نسبت دروغ می دهد، و این امر در جریان جعل حدیث، بسیار شایع و عادی است.

اما مورد پنجم: که دیدگاه رجال تفسیر و حدیث چیست؟

علماء علم رجال و علم تفسیر و علم حدیث پس از بررسی روایات متعدد، هم عقیده اند که سخن عکرمه اعتبار ندارد. ابن حجر هیثمی می گوید: «اکثر مفسرین معتقدند که آیه تطهیر در شأن علی و فاطمه و حسن و حسین نازل شده به دلیل اینکه ضمیر در «عنکم» و «یطهرکم» مذکر است.(1)

طبری هم که قول او مستمسک همه علماء بعدی شده است می گوید: «من معتقدم که «آل محمد (ع) » همان کسانی هستند که امورشان به پیامبر (ص) باز می گرد. هر کس که شدیدتر و کامل تر به پیامبر پیوستگی داشته باشد همو آل است، و شکی نیست که فاطمه و علی و حسن و حسین، تعلقشان به رسول الله از همه شدیدتر بوده و این مطلب از جهت کثرت نقل، نزدیک به تواتر است پس واجب می شود که ایشان آل باشند.(2)

جالب توجه است که علمای اهل سنت اگرچه در مقام بحث در مصداق آیه تطهیر «تشکیک» می کنند،(3) ولی خودشان در مواضع دیگر ادعای خود را فراموش کرده و از «اهل بیت» جز «خمسه طیبه» کسی را اراده نمی کنند. نمونه این مطلب در همه کتب تاریخ و شعر و رجال بسیار است. مثلاً ذهبی آنجا که درباره سید حمیری شاعر بزرگوار شیعه سخن می گوید، مذهب سید را تخطئه کرده و او را «رافضی سرسخت» معرفی می کند و بعد می نویسد: سید مدائح بدیعی در «اهل بیت» دارد.(4) آری، مصداق «اهل بیت» برای او و همگان بقدری روشن است که نیاز به

ص: 70

تصریح ندارد و همه می دانند که هر جا اهل بیت بصورت مطلق بیاید، مراد 5 تن آل عبا می باشند.

به هر حال برای هر شخص سلیم الذهنی روشن است که مصداق آیه تطهیر زنان پیامبر (ص) نمی توانند باشند و اگر کسی ادعای ورود زنان به آیه را داشته باشد باید به سه مشکل عمده پاسخ گوید:

مشکل اول: اگر سیاق را تکیه گاه قرار دهد باید نص را زیر پا بگذارد. درست است که وحدت سیاق از قرینه های مهم در فهم آیات است اما به شرطی که اولاً وحدت سیاق ثابت شود ثانیاً نصوص قطعی با سیاق مخالفت نکند. وحدت سیاق در آیه مبارکه تطهیر ثابت نیست زیرا روایات متعدد نشان می دهد که این آیه در یک واقعه خاص نازل شده و حتی در بین 70 روایت، یک روایت هم وجود ندارد که ادعا کند این آیه به دنبال آیات همسران نزول یافته است. حتی آنها هم که معتقدند آیه تطهیر مختص زنان رسول خدا (ص) است، نگفته اند که حتماً در ضمن آیات قبلی نازل شده است. به نظر می رسد این آیه به دستور رسول خدا (ص) اینجا قرار گرفته است.(1) پس روشن شد که سیاق نمی تواند دلیل محکمی باشد و از آنجا که نصوص محکم با این سیاق معارض است، بهانه قرار دادن سیاق، اجتهاد در مقابل نص است و چنین اجتهادی برای مسلمانان نه حلال است و نه جائز.

نکته مهم دیگر اینست که اگر کسی واقعاً به سیاق تکیه دارد باید به آیات قبل توجه کند که در آیه 28 اصلاً مخاطب، نبی اکرم (ص) است و می فرماید: «یا اَیُهّا النَّبِیُقُلْ لِاَزْواجِکَ اِنْ کُنْتُّنَ تُرِدْنَ الحَیْوةَ الدُّنیا...» و نیز «اِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللّهَ وَ رَسولَهُ...»(2) مشاهده نمایید که مخاطب اساساً پیامبر (ص) است. بعد از این دو آیه، التفات شده به همسران و می فرماید: «یا نِساءَ النَبّیِ مَنْ یَأتِ مَنْکُنَّ فاحِشَةً

ص: 71

مُبَیِنَّةٌ...»(1) پس هیچ استبعادی ندارد که خطاب، دوباره به پیامبر (ص) برگردد و ضمیر، مذکر شود. سید عبدالحسین شرف الدین گوید: «آنچه را ایشان دستاویز خود بعنوان سیاق قرار داده اند صرفاً آشفته سازی و ایجاد گمراهی است اگرچه صاحب «نوادرالاصول» و دیگر دشمنان آل رسول، در ساختن و پرداختن این مطلب، سخن به درازا کشانده اند و از هیچ کوششی فروگذار نکرده اند، لیکن مَثَلِ ایشان در این عمل، مثل عنکبوت است که برای خود خانه ای تنیده ولی سست ترین خانه هاست.(2)

مشکل دوم: آنان که معتقد به دخول همسران در آیه مبارکه هستند با مسئله ضمائر هم بطور جدی درگیرند و جوابهای متضادی می دهند. گاه گویند به اعتبار وجود پیامبر (ص) ضمائر آیه تطهیر مذکر آمده و گاه گویند به اعتبار مذکر بودن اهل، و دلائلی هم می آورند.

اگر در خطاب آیه، طبق ق.ل آنها، پیامبر (ص) هم داخل باشد، پس مسئله مشکل تر می شود، زیرا پیامبر (ص) هم مأمور به نشستن در خانه و ترک تبرج جاهلی و... شده است!! و فساد مطلب آشکار است.

اما در مورد مذکر بودن اهل، باید گفت این توجیه در صورتی صحیح است که ارجاع ضمیر مؤنث به «اهل» غلط باشد در حالی که اهل کلمه ای است که هم ضمیرمذکر و هم مؤنث به آن برمی گردد. زمخشری ذیل آیه 75 سوره نساء می گوید «اگر به جای هذهِ القَریةِ الظّالِمِ اَهْلُها می فرمود الظّالِمةُ اَهْلُها جایز بود زیرا حالت مذکر و مؤنث برای کلمه «اهل» یکسان است.»(3) پس اگر مراد، زنان رسول خدا بودند عنکن و یطهرکن صحیح بود.

بنابراین مذکر بودن ضمائر به تبعیت از «اهل» نیست بلکه عامل دیگری دارد که

ص: 72

همان تغییر مخاطبان است.

مشکل سوم: معتقدان به مطلب مزبور با مشکل لحن آیه هم مواجه هستند. هرکس اندک تأملی در آیات حول آیه تطهیر بنماید متوجه می شود که در آیات قبلی خداوند با لحنی عتاب آمیز با زنان پیامبر (ص) سخن می گوید و در مقام تهدید و سرزنش آنهاست و وعده عذاب دو برابر می دهد، و مسئله شأن نزول براحتی این ادعا را ثابت می کند. زیرا چنانچه در همه تفاسیر شیعه و سنی آمده، بعضی از زنان پیامبر (ص) برای امور مادی با ایشان مشاجره کردند، پیامبر (ص) مدتی از آنان کناره گیری فرموده و سپس با این آیات، به سوی ایشان بازگشت نمودند. لذا لحن عتاب در آیات مزبور کاملاً مشهود است. اما بالعکس در آیه مبارکه تطهیر خداوند با گروه خاصی صحبت می کند و در مقام مدح و ستایش است نه عتاب. لحنی که حاکی از عنایت و محبت است نه سرزنش. پس چگونه می توان مخاطب را یکی دانست! ارجاع این دو نوع خطاب به یک موضوع، کاملاً بی ذوقی است.(1)

در جمع شاید بتوان گفت که ابتدا خداوند با رسولش شروع به سخن کرده و فرموده به همسرانت بگو اگر مال دنیا می خواهید بیایید تا به شما بدهم و رهایتان سازم و بدانید اگر بر آزار پیامبر (ص) باقی بمانید خدا زنان بهتری نصیب او خواهد کرد.(2) ولی اگر خواستار خدا و رسول هستید اجر عظیم در انتظار شماست. حال چون لحن خطاب، عتاب آمیزتر می شود دیگر پروردگار عالم مستقیماً به زنان رسول خدا (ص) التفات کرده و با ایشان از فاحشه مبنیه و عذاب مضاعف و... صحبت می کند زیرا نمی خواهد با این لحن غضب آلود، به محبوبش رسول اکرم رو کند. آنگاه خداوند برای آنکه اولاً یک الگوی پاک و مطهر به همسران پیامبر (ص) ارائه دهد تا به آن اسو اقتدا کنند و ثانیاً از رسولش دلجویی کرده نشان دهد حساب او و

ص: 73

خاندان پاکش از بقیه جداست و این تهدید و سرزنشها مربوط به ایشان نمی شود، آیه تطهیر را نازل می فرماید.

اگر صحنه ابلاغ آیات را مجسم کنید چنین است که گویا پیامبر (ص) بعد از حدود یک ماه کناره گیری به مدینه برگشته و در جایی مشرف بر خانه هایش بطوری که همه همسران بشنوند ایستاده و آیات عتاب آمیز را می خواند. مردم هم گوش می کنند، اما در بین این حجرات و خانه ها، یک خانه ای هست که حسابش جداست و از بهترین خانه هایی است که خداوند اجازه داده، نامش در آن ذکر شود. در ذهن مردم شبهه می شود که آیا روی سخن پیامبر (ص) با همه این خانه هاست؟ یا نه؟ پیامبر (ص) جواب سؤال مقدر ایشان رااینچنین می دهد. رو به آن خانه کرده می فرماید: نه چنین گمان نکنید ای اهل بیت من، که شما هم مخاطب آن آیات هستید! نه، شما فرق می کنید، زیرا: اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُم الرِجّسَ اَهْل َ البَیْتِ وَ یُطَهَّرَکُمْ تَطْهیرا، اصلاً خدا شما را پاک و پاکیزه گردانیده و هیچ رجسی به شما راه ندارد، آنگاه بعد از رفع شبهه و جواب سؤال احتمالی، مجدداً به سرزنش و نصیحت همسران ادامه می دهد.

دکتر محمدبیومی مهران در کتابش «الامامة و اهل البیت» پس از بحث از روایات اثبات می کند که اهل بیت همان پنج تن آل عبا هستند و می نویسد: «این رأی بسیاری از صحابه و نیز مفسران و محدثان است مانند فخر رازی، زمخشری، قرطبی، شوکانی، طبری، سیوطی، عسقلانی، حاکم نیشابوری، ذهبی، احمد بن حنبل و... این رأی بهترین آراء در آیه مزبور است.» وی در تأیید این رأی سه دلیل، غیر از دلائلی که تاکنون آوردیم، می آورد و می نویسد:

دلیل اول: مسلم در صحیح نقل کرده که «معاویه، سعد بن ابی وقاص را خواست و به او گفت چرا سبّ ابوتراب نمی کنی؟ سعد گفت: برای اینکه سه چیز از پیامبر درباره او شنیدم که اگر یکی از آنها درباره من بود، از شتران سرخ مو بیشتر دوست داشتم. یکی آنکه در غزوه تبوک شنیدم رسول خدا آن هنگام که علی از ماندن در

ص: 74

مدینه ناراحت بود به وی فرمود آیا راضی نمی شوی که نسبت به من مثل هارون به موسی باشی؟ دوم آنکه در روز خیبر شنیدم پیامبر (ص) درباره علی فرمود: فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد که خدا و رسول را دوست دارد و خدا ورسول هم او را دوست دارند. سوم آنکه در روز مباهله که آیه قل تعالوا ندع... نازل شد. پیامبر (ص) ، علی و فاطمه و حسنین را خواست و گفت اللهم هؤلاء اهل بیتی». حدیث مذکور را در ماجرای مباهله، ترمذی در صحیح و حاکم در مستدرک و بیهقی در سنن عیناً آورده اند. زمخشری هم می گوید «قوی تر از این دلیل، دلیلی بر فضیلت اصحاب کساء یعنی فاطمه و علی و حسنین نیست که پیامبر بعد از نزول آیه مباهله ایشان را طلبید و...» پس معلوم می شود مراد از آیه اولاد فاطمه هستند که ابناء پیامبر نامیده شده اند و تنها ایشان ذریه رسول خدا می باشند.

دلیل دوم: فرقه های مسلمانان اگر چه در بسیاری موارد اختلاف دارند ولی در این امر متفّقند که نَسَبِ شریف نبوی منحصر در ابناء فاطمه است و پیامبر (ص) را جز اولاد او ذریه ای نیست. پس بنی عقیل و بنی جعفر و بنی عباس اگرچه از بنی هاشم هستند ولی «اهل بیت» نیستند. از این بالاتر، حتی پسران دیگر علی (ع) که از نسل فاطمه نبودند، ایشان هم اهل بیت نیستند زیرا نسب آنان به پیامبر (ص) نمی رسد.

دلیل سوم: القاب «شریف» و «سید» تنها به کسانی اطلاق می شود که از طرف پدر، به حسن(ع) یا حسین (ع) منتهی شوند و اگر کسی این لقب ها را به غیر ایشان بدهد خطا کرده، زیرا شرف حسنین، علاوه بر «شرافت پدری» مضاعف شده و از سیده نساء عالمین و بضعة رسول فاطمه زهرا هم مدد گرفته است و امام حسن و امام حسین به تبع مادر، بضعه پیامبرند.»(1)

ص: 75

ص: 76

ص: 77

روایات او در تمام کتب تفسیری اهل سنت یافت می شود و جای تأسف است بخاری صاحب صحیح که کتابش را همتای قرآن می شمارند در صحیح خود از عکرمه وناصبیان دیگر نقل روایت کرده و می گوید در میان ما محدثان کسی نیست که به احادیث عکرمه استناد نکند!! از همه شگفت تر این که عکرمه در بسیاری موارد خودش اقرار به دروغگویی کرده ولی باز هم...!

عکرمه غلام عبدالله بن عباس بود و آن قدر به ارباب خود دروغ بست که به این امر شهرت یافت بطوری که سعید بن مسیّب به غلام خود می گفت: تو مانند عکرمه که به ابن عباس دروغ می بندد به من نسبت های دروغ نده! و عبدالله بن عمر هم به غلام خود همین توصیه را کرده است. پسر ارباب عکرمه یعنی علی بن عبدالله بن عباس را دیدند که عکرمه را به درِ طویله یا به روایتی درِ مستراح! بسته است. به او گفتند: با غلام خود اینطور رفتار می کنید؟ علی پسر ابن عباس جواب داد آری، این خبیث به پدرم دروغ نسبت می دهد.

در تدیّن او نقل شده که می گفت: دوست دارم سلاحی داشتم تا همه کسانی را که به حج حاضر شده اند از چپ و راست می کشتم! بر درِ مسجد می ایستاد و می گفت همه اینها کافرند! زیرا او خارجی بوده اعتقاد به کفر همه مسلمانان جز خوارج داشت! ابن سیرین و یحیی بن سعید انصاری می گفتند عکرمه کذاب است. مالک بن انس رئیس فرقه مالکیه روایت او را صحیح نمی دانست و دوست نداشت در محضر او از عکرمه سخن بگویند. عکرمه و کُثَیّر، شاعر شیعه در یک روز از دنیا رفتند. مردم بر جنازه شاعر حاضر شدند اما جنازه عکرمه را واگذاردند. هرکس شرح حال او را نوشته مانند یاقوت در معجم الادباء، عسقلانی در فتح الباری، ابن خلکان در وفیات الاعیان، شهرستانی در ملل و نحل، ذهبی در سیر اعلام النبلاء و میزان الاعتدال، ابن عساکر در تاریخ، ابن سعد در طبقات الکبری(1) و... همه و همه

ص: 78

کم و بیش سخنان بالا را نقل کرده اند. حال هر شخص منصفی باید قضاوت کند که آیا صحیح است قول چنین بزرگواری وجه تفسیری شناخته شود؟ و در مقابل نصّ صریح پیامبر (ص) و روایات صحابه قرار گیرد؟

ص: 79

نکته سوم: توجه به سیاستِ ستمگرانه وقت، و جهت گیریِ سیاستمداران نیز مهم است. عکرمه در بازار راه می رود و فریاد می زند و دعوت به مباهله می کند. اما آیا دیگران که با او هم عقیده نبودند، آنها هم می توانستند به همین راحتی و آزادانه، برای اثبات عقایدشان در بازارها فریاد بزنند!؟

نکته چهارم: این کارِ عکرمه به نکته بسیار مهمی در جایگاه آیه تطهیر اشاره دارد و آن اینکه رقیبان و دشمنان اهل بیت، در پذیرش آیه تطهیر و معنای واقعی آن، احساس خطر بزرگی می کردند. یعنی آیا اگر طهارت پنج تن به موجب آیه تطهیر اثبات می شد، دیگر مردم به افضلیت و یا به خلافت غیر ایشان راضی می شدند؟ و یا علی (ع) که به موجب آیه تطهیر از هر گناهی مبرا شده، اگر ادعای جانشینی بلافصل پیامبر (ص) را بکند، می توان گفت که «راست» نمی گوید؟! پس باید معنای آیه را از اصل مخدوش می نمودند.

چنانچه درباره علت مخالفت خودِ عکرمه هم به همین اصل اشاره شده که چون او خارجی بوده و خوارج، معتقد به کفر امیرالمؤمنین (ع) هستند لذا اگر می خواست معنای واقعی آیه را قبول کند باید عصمت علی (ع) را می پذیرفت و قائل به رهبری حضرتش می شد و تمام عقاید باطل خود را کنار می گذاشت.

آنچه ذکر شد برای سقوط حدیث جعلی عکرمه در بحث آیه تطهیر کافی است. به قول سید عبدالحسین شرف الدین: از کسانی که کینه و حسد و خارجی بودن و ناصبی بودن در وجودشان هست، سخنانی جز این قبیل، انتظار نمی رود و تعجبی ندارد، بلکه تعجب از کسانی است که به اینان اعتماد می کنند، در حالی که چهره واقعی آنها را می شناسند.(1)

ص: 80

ص: 81

ص: 82

ص: 83

ص: 84

شعرها و نیز نثرهایی از آن زمان روایت شده که با عصر خود، ارتباط تام دارد».(1) قبل از آمدن اسلام، شاعر سرور قبیله بوده و قبیله بدون شاعر، سرافکنده و شرمنده می شد. «اگر شاعری در قبیله ای بوجود آمده و به نبوغ می رسید، مردم جشن و پایکوبی به راه انداخته و افراد دیگر قبائل، برای عرض تهنیت به سوی ایشان می آمدند»(2) ، زیرا شعر میراث آنها را حفظ و مقامشان را بلند و دشمن را هراسان می ساخت و چون مردم نیاز به شعر داشتند، شاعر بسیار عزیز بود. شاعر تأثیری می گذاشت که دیگران، حتی با شمشیر هم نمی توانستند بگذارند. شعر جاهلی در نجد و حجاز و دیگر سرزمینهای پیوسته به آن دو، رشد کرد و بادیه، همچون مدرسه ای شاعران را پرورش می داد. بادیه مهبط شعر بود. احساس را رقیق کرده و دل را صفا می بخشید. شعر در آن جایگاهی بلند و مقامی رفیع داشته تأثیری بسزا می گذاشت.

«شعر ترجمان احساسات افراد و زبان قبیله و طومار اخبار گذشته و سرگذشت نیاکان بود. اعراب معتقد بودند که هر شاعری را شیطانی است که شعرش را به او الهام می کند. شاعر را در اجتماع منزلتی والا بود و به قول نولد که: «شاعر، پیامبر قبیله و پیشوای آن، در زمان صلح، و قهرمان آن، در زمان جنگ بود، به فرمان او خیمه ها برپا کرده، توقف می نمودند و یا کوچ می گردند،» مقام شاعر برتر از خطیب و تأثیرش بیشتر بود زیرا شعر بیشتر از نثر در خاطره ها جا می گیرد و بر زبان، آسانتر است. شاعر گاه از رئیس قبیله هم بالاتر می رفت و قبیله در پرتو الهام او، راه صواب را می یافت. در مشکلات قضایی یا اجتماعی، مردم دست به دامن شاعر می زدند. سخنش بالاتر از هر سخنی و گفتارش از نوک نیزه گدازنده تر و حکمش از حکم شرع نافذتر بود.»(3)

ص: 85

به سبب همین تأثیر عظیم شعر و شاعر در نفوس مردم بود که مشرکان با مشاهده تأثیر شگرف قرآن در مردم، به پیامبر (ص) نسبت «شاعر بودن» و به قرآن، نسبت «شعر» دادند و به سبب همین اطاعت مردم از شاعر است که قرآن کریم در آیه: «الُّشعَراءُ یَتَّبِعُهُمْ الغاوونَ»(1) شاعران را متبوع و مورد اطاعت گمراهان به حساب آورده است. حتی اهمیت شاعر به اندازه ای بود که ملوک و امرا از شأن و نفوذ شاعران سود می جسته و با تشویق و صله های متعدد، آنها را به دربار خویش می خواندند و حتی گاهی بر سر تصاحب یک شاعر، بین دو امیر، نزاع و درگیری بود، زیرا شاعر مفاخر قوم را به گوش همگان می رساند و از حیثیت و شرف آنها دفاع می کرد و شور و حماسه را در سپاه برمی انگیخت و فضائح خصم را بر ملا می ساخت، و این نکات، برای پیشرفت یک قوم، بسیار مهم بود.

اما اکثر شعر جاهلی، یا مدح و هجوهای دروغین و مبالغه آمیز بود و یا ذکر یار و دیار و وصف خوشگذرانی و شرابخواری. البته وقایع نگاری هم در آن زمان جایگاه مهمی داشته و شاعران در قصاید خود به توصیف و شرح حادثه ها مثل جنگ ها و صلح ها پرداخته اند و نیز شعرهای حکمت آمیز و اخلاقی هم از آن روزگار بجای مانده است.

به هر حال در چنین جامعه ای یعنی عربستان، که شعر و شاعری به کمال رسیده بود، اسلام ظهور کرد و این سرزمین، مهد نزول قرآن گشت. قرآن اگر چه به زبان عربی است، ولی خارج از اسلوب های معهود اعراب بوده و اسلوب خاصّ خود را داشت بطوری که نفوس را جذب و ارواح را جلب می کرد. مانند جواهری بین آثار دیگر می درخشید. فصاحت و بلاغت آن، برتر از توان انسان ها، و نظم و اسلوب و معانیِ والا و عجیب آن، فوق طاقت بشری بود. لذا مشرکان با آن که می دانستند قرآن، «شعر» یعنی «کلام موزون مقفّی» نیست ولی فقط به خاطر تضعیف دین

ص: 86

جدید، از روی عناد و نیز بیچارگی، ادعا کردند قرآن شعر است، چنانچه از روی درماندگی گاهی هم می گفتند سحر است و گاهی کهانت! در حالی که اهل تمیز ایشان، خوب می دانستند که قرآن شعر نیست.(1)

عتبة ابن ربیعه هنگامی که قرآن را شنید گفت: چیزی نیست که من ندانم یا نخوانده باشم، به خدا هرگز مثل این نشنیده بودم، این قرآن، نه شعر است و نه سحر و نه کهانت، و ولید بن مغیره نیز می گفت: ما همه اشعار را می شناسیم و قرآن شعر نیست.(2)

قرآن اگر چه شعر نیست ولی توجه به این نکته مهم است که شعر را تحریم نکرده و حتی به شعر و شاعری بطور مطلق نتاخته است. قرآن و پیامبر (ص) با جامعه ای که تا این حد با شعر و شاعری عجین بودند مخالفت نکرده، بلکه مثل دیگر پیامبران، معجزه رسول اکرم نیز همسو با جامعه مربوطه بوده ولی در رتبه خیلی بالاتر. همچنان که در زمان عیسی (ع) چون علم طب بسیار پیشرفت کرده بود، معجزه او هم چیزی مشابه آن ولی در حد اعجاز و فوق عادت است یعنی زنده کردن اموات و شفای امراض بدون معالجه. در مورد موسی (ع) هم چون نمود زمان، پیشرفت سحر و ساحری بود، معجزه آن حضرت هم، چیزی در همان زمینه، ولی خارق عادت است.

بین همه آیات قرآن، تنها در پنج آیه سخن از شعر و شاعر به میان آمده که سه آیه از آنها(3) ، اساساً قول مشرکان است و نسبت دادن آن به خداوند، صحیح نیست اگرچه جزئی از کتاب خداست. در دو آیه دیگر(4) هم با دقت در سیاق آیات و نیز رجوع به تفاسیر معلوم می شود که اصلاً خداوند در مقام رد و نقض شعر نیست بلکه

ص: 87

در مقام رد و نقض قول کفار است که به پیامبر (ص) تهمت «شاعر بودن» زده و قرآن را شعر قلمداد نمودند.

در اینجا مجال بحث مفصل از آیات مزبور نیست(1) ، ولی اجمالاً باید دانست که در آیه سوره شعرا، اگرچه سه صفت ناپسند برای شاعران ذکر شده ولی در ادامه همان آیه، شاعران مؤمن استثنا شده اند.

در این سوره، خداوند در مقام رد قول مشرکان است که چرا شما پیامبرتان را شاعر می خوانید؟! در حالی که شاعران، هم خودشان صفاتی دارند که پیامبر (ص) ندارد و هم پیروان ایشان صفاتی دارند که پیروان رسول خدا (ص) ندارند. پس اساساً در این آیه، از «فعل» یعنی «شعرگفتن» مذمت نشده، بلکه از «فاعل» یعنی «شاعران» - آن هم نه به طور عام _ مذمت شده، زیرا شاعران بودند که به خاطر صله و جایزه روزی مدح کسی را می گفتند و فردا که ورق برمی گشت، هجو همان شخص را، و نیز شعرا بودندکه با اشعار خود آتش کینه و حسد و تعصب های دروغین را در دل مردم شعله ور کرده باعث جنگ و خونریزی می شدند. چون اغلب شاعران در آن عصر چنین بودند، مرام و عملکرد ایشان در قرآن تقبیح می شود، ولی بلافاصله، شاعران مؤمن که اشعارشان بر طبق حق و راستگویی و نیز ذکر خدا و مدح پیامبر (ص) و... است، اسثناء می گردند.

سید قطب می نویسد: «قرآن شعر نیست زیرا شاعر در وهم خود عوالمی ایجاد کرده و با خیال، در آن عوالم زندگی می کند. لذا با واقعیات سر و کار ندارد و نمی تواند به آنچه می گوید، عمل کند، در حالی که اسلام، می خواهد مردم با حقایق و واقعیات روبرو شوند و از عالم واقع به عالم خیال فرار نکنند، و اگر هم از واقعیات زندگی راضی نیستند، تلاش کرده و آنرا تغییر دهند، نه اینکه به خیالات واهی، پناه ببرند.(2)

ص: 88

و اما آیه دوم که خداوند می فرماید: وَ ما عَلَمّناهُ الشِعّرَ وَ ما یَنْبَغی لَه اِن هُوَاِلاّ ذِکرٌ للِعالَمیِنَ(1) یعنی ما به رسول خود، شعر یاد ندادیم و شعر، سزاوار او نیست، اولاً چنانچه ظاهر آیه دلالت دارد، قرآن تعرضی به «شعر» نکرده و چه نفیا چه اثباتاً درباره «شعر بما هو شعر» قضاوت نمی کند. ثانیاً سزاوار نبودن شعر برای پیامبر(ص) ، به سبب قبح با بدی شعر نیست بله به خاطر علو مقام پیامبر (ص) از سایر افراد و برتری کلام خدا از سایر کلامهاست. اگر به یک دانش آموز دبیرستان بگوییم «جمله سازی سزاوار تو نیست»، منظور ما شکستن شأن و اهمیت جمله سازی و مذمت از آن نیست بلکه مراد این است که او باید متن های ادبی بنویسد و «جمله سازی» در شأن افراد کوچکتر از اوست.

بن عاشور می گوید: «قرآن اشاره کرد که ما به پیامبر (ص) شعر یاد نداده ایم، زیرا اساساً شعر یاددادنی نیست بلکه استعداد فطری می خواهد، و آنچه به او آموخته ایم شعر نیست بلکه ذکر و موعظه است.»(2)

مشرکین وقتی دیدند چگونه آیات قرآن، عواطف و مشاعر انسان ها را تحریک می کند، گمان کردند از صنف همان اشعاری است که به شنیدن آن عادت داشتند، غافل از آن که مقام پیامبر (ص) بالاتر از آن است که شاعر باشد و مقام قرآن عالی تر از آن است که شعر باشد. قرآن اگرچه از فصاحت و بلاغت و آهنگین بودن و سجع و مجاز و کنایه و تمثیل و تشبیه _ که همگی مواد تشکیل دهنده شعر هستند _ خالی نیست، ولی شعر هم نیست. خداوند با نزول قرآن، بین «اعجاز» و «بستن باب شبهه» را جمع کرده، زیرا اگر قرآن صرفاً شعر بود، می گفتند ما هم شعر می گوییم، و اگر از فصاحت و بلاغت خالی بود، در مقابل آن خضوع نمی کردند، چون خودشان در مراتب عالی فصاحت و بلاغت بودند.

فخر رازی می نویسد: «شعر برای پیامبر (ص) سزاوار نیست چون شاعر، برای

ص: 89

مراعات لفظ و وزن، گاهی مجبور است معنا را فدا کند، ولی برای شارع مقدس، معنا مهم است و لفظ تابع آن است، اگر لفظ هم متابعت کرد و آهنگین شد، چه بهتر. شاعر معنا را تابع لفظ می کند زیرا مقیّد است لفظی انتخاب نماید که وزن و قافیه شعر مرتب شود. بطور خلاصه شعر، کلام موزونی است که «مقصود اولیه» در آن، وزن است. اما در قرآن «مقصود اولیه» معناست پس اگر لفظ هم موزون شود، «شعر» نامیده نمی شود چون مبنای آن با مبنای شعر متفاوت است.»(1)

دلیل دیگر که قرآن شعر نیست این که قرآن در اوج فصاحت و بلاغت - یعنی همان رعایت مقتضای حال _ است. اما در شعر، بسیار اتفاق می افتد که شاعر به سبب ضرورت شعری، کاری می کند که مقتضای فصاحت نیست مثل تعقیدهای لفظی، تقدیم و تأخیرهای فراوان، مخالفت بامبانی صرف و نحو و... که همه به معنا ضرر می زند. قرآن هم اگر شعر می بود، ناچار در بعضی مواضع از ایفاء همه شرایط اقتضای حال باز می ماند و در نتیجه از رتبه فصاحت و بلاغتش کم می شد. از طرف دیگر، از نظر چگونگی اهداف و معانی هم، قرآن از بیشتر غرضهای شعری همچون غزل های عاشقانه، وصف زن و شراب و باغ و بستان و حیوان، و مدح و هجاهای اغراق آمیز و الفاظ خالی از حقیقت مُبراست.

دیگر اینکه تأثیر شعر، عاطفی و وجدانی است و در اثر گذاشتن بر نفوس و سیطره بر قلوب، حجت و برهان نیاز ندارد. لذا میدان جولان شعر، عواطف است، نه حقایق نظری و معانی عقلی. اما قرآن با عقول بشر، کار دارد، نه با احساسات، و چون سر و کارش با عقل است، حجت و برهان می آورد.

با این توضیحات مختصر معلوم شد که قرآن، شعر نیست ولی نه تنها شعر و شاعری را تحریم نکرده، بلکه پس از تقسیم آن به دو نوع، نوع دوم را تأیید هم نموده است.

ص: 90

پس از قرآن اگر در سیره پیامبر (ص) هم بنگریم، می یابیم که ایشان نیز شعر و شاعری را بطور مطلق، نه تنها رد نکرده بلکه در بسیاری موارد شاعران را امر به شعر گفتن کرده و تشویق نموده اند. مرحوم طبرسی می نویسد: «به صحت(1) رسیده که پیامبر (ص) شعر را می شنید و تشویق می کرد و بارها به َحسّان بن ثابت فرمود: پیوسته مؤیَّد به روح القدس هستی تا آن زمان که با زبانت ما را یاری کنی.»(2) رسول عظیم الشأن اسلام، از اشعار حکیمانه و موافق عقل و دین، کاملاً حمایت می فرمود و شاعر را صله و جایزه داده و دعا می کرد و حتی گاهی به نقد اشعار می پرداخت.

حتی پیامبر (ص) با اشعاری که اخلاقی و مذهبی نبود، ولی مغایرت و ضدیتی بااسلام نداشت، مخالفت نمی کرد. چنانچه سروده های شاعران جاهلی را هم گوش می کرد و یا از شعر شاعران غیر مسلمان نیز تمجید و تعریف می نمود.(3)

بنابر نقلی حتی در ابتدای قصائدِ مذهبیِ شاعرانِ مسلمان، اگر ذکر معشوقه ای غیر مشخص و یار و دیار می آمد، مخالفت نمی کرد مثلاً حسان در ابتدای قصیده اش که بعد از جنگ بدر سروده، ده بیت در وصف محبوبه ای ناشناخته می گوید. پیامبر (ص) هم می شنود و ایرادی نمی گیرد.(4)

رسول خدا از شعر به عنوان سلاح استفاده می کرد چنانچه در راه رسالت الهی اش، از هر وسیله و ابزار مباح کمک می گرفت و یکی از بهترین ابزار، شعر بود. زیرا کفار هم با همین سلاح بُران بر علیه پیامبر (ص) تلاش می کردند و این، طبیعی بود که پیامبر (ص) هم به همان شکل مقابله کند، البتّه به شرطی که حرمت در کار نباشد. به همین علت بارها به شاعران مسلمان مثل حسان بن ثابت، و عبدالله بن رواحه، و کعب بن مالک و... دستور داد تا مشرکان را هجو کنند و نیز به شعرای انصار فرمود: کسانی که رسول خدا را با شمشیرهایشان حمایت کردند، چه مانع

ص: 91

می شود که با زبان خود هم یاری اش کنند. حسان گفت: من چنین کاری می کنم و پیامبر (ص) فرمود برو که جبرئیل با توست(1) ، و می فرمود: حسان گفت و دلم را خنک نمود و کعب گفت و چه خوش گفت(2) ، و نیز به کعب بن مالک فرمود: هجو کن مشرکان را، به خدایی که جانم در دست اوست، این شعر تو از فرو رفتن نیزه، برای آنها شدیدتر و ناگواراتر است و به حسان می فرمود: بگو که روح القدس با توست تا زمانی که یاری ما کنی.(3)

این عنایت و توجه پیامبر به شعر، اختصاصی به زمان حیات ظاهری ایشان ندارد، چنانچه رسول اکرم(ص) در رویای صادقه ای به امام رضا(ع) می فرماید: این را (عینیه سید حمیری) حفظ کن و به شیعیان ما امر کن تا آن را حفظ کنند و به ایشان خبر بده که هرکس این شعر را حفظ کرده و پیوسته قرائت کند، من بهشت را برای او ضمانت می کنم.(4)

اگرچه روایاتی مبنی بر نهی از شعر و مذمت شاعران در کتب روائی موجود است، ولی اگر این روایات، صحیح هم باشد مسلماً مربوط به اشعار ضد حق و اسلام است، زیرا پیامبر (ص) نیز در مقابل شعر، موضعی مانند قرآن دارد، یعنی حساب شاعران مشرک را از مسلمانان و اشعار سودمند را از زیان آور، جدا می کند و این تفاوت، از روایت معروف رسول خدا (ص) کاملاً هویدا است که فرموده: «اِنَّ مِنَ الَبیانِ لَسِحْرا وَ مِنَ الشِعّرِ لَحِکْمَة»(5) یعنی بعضی از سخنان، گویا سحر می کنند و برخی از شعرها حکمت آمیز است. استعمال کلمه «مِنْ» نشانگر این است که حکم، به صورت مطلق نیست.

به سبب وجود موعظه برای عاقلان و آگاهی برای غافلان، در شعر، پیامبر از

ص: 92

اشعار موافق حق دفاع می کرد. بعلاوه شعر عرب، سهم به سزایی در فهم لغات عربی دارد، از همین رو، رسول خدا(ص) در تفسیر و تبیین آیات قرآن می فرمود: اگر معنایی بر شما مشتبه شد، از شعر عرب کمک بگیرید، زیرا قرآن عربی است(1) . لذا مفسران از دیرزمان در جهت روشن شدن معانی آیات، از اشعار عرب کمک می گرفتند. مسائل «نافع بن ازرق» در این باب، معروف است که وی از ابن عباس درباره حدود 200 کلمه قرآنی، سؤال می کند و ابن عباس با تکیه بر شعر عرب، معنای لغت را توضیح می دهد. (2) در بین دیگر مفسران هم این شیوه مرسوم بوده، مثلاً مرحوم طبرسی در «مجمع البیان» در بسیاری از موارد، با استناد به شعر عرب، معنا را روشن می کند.

لازم به ذکر است که پیامبر (ص) همان گونه که از اشعار مفید استقبال می نمود، با اشعار تفرقه انگیز و کفرآمیز به شدت مقابله می فرمود. نمونه آن در تاریخ بسیار است. مثلاً وقتی «کعب بن اشرف» خبر کشتگان بدر را شنید و هجو مسلمانان را گفت و نیز به توصیف زنان مسلمان پرداخت، پیامبر گرامی، دستور قتل او را صادر فرمودند و کعب به دست یکی از مسلمانان کشته شد.(3)

بنابراین، به سبب توجه پیامبر (ص) ، اشعار موافق حق و مشتمل بر فضائل، فراوان شد و شعر اسلامی محاسن اشعار هر دو زمان را یافت، هم جزالت ترکیب عصر جاهلی را و هم معانی عالی اسلامی را.(4)

علاوه بر پیامبر (ص) ، اصحاب ایشان نیز چنین بودند و به شعر توجه وافر داشتند.(5) ابوزید قریشی می گوید: «هیچکدام از اصحاب رسول خدا (ص) نبودند

ص: 93

مگر انکه شعر می گفتند و علی (ع) هم شاعری نیکو بود و دیوان هم دارد.»(1)

بعد از پیامبر (ص) و صحابه، ائمه علیهم السلام هم توجه شایانی به اشعار دینی داشتند. خصوصاً که شعر در آن زمان، رنگ سیاسی هم به خود گرفته بود و شاعران اهل بیت (ع) در مقابل شعرای دربار بنی امیه و بنی عباس، دائماً به ذکر مناقب و فضائل خاندان پیامبر و استدلال بر افضلیت ایشان در قالب شعر می پرداختند و از سوی ائمه و حضرت زهرا سلام اله علیهم اجمعین. مورد تأیید و تفقد و مرحمت و دعا قرار می گرفتند.

از شعرا چه در بیداری و چه در رؤیاهای صادقانه تجلیل می شد و حتی مخالفان آنها جز تنبیه و بی مهری از سوی اهل بیت، چیزی نصیب نمی یافتند.(2)

شاعران از سرزمینهای دور با قصائد کوتاه و بلند، به محضر امامان آمده و پذیرائی مادی و معنوی می شدند و حتی مجالس و محافلی برای شنیدن اشعار آنان مهیا می شد.

نمونه های این مسئله، مانند شرح حال کُمیت و دِعبِل خُزاعی و سید حِمیَری و... در تاریخ، بسیار است. مثلاً امام باقر (ع) شعر کمیت را گوش می دهد و سه بار برای او طلب رحمت می کند.(3) و به او می فرماید: تو به سبب اشعار «هاشمیات» آمرزیده شدی.(4) و امام باقر یا صادق می فرمودند: شعر عبدی(5) را یاد بگیرید و به فرزندان خود نیز یاد دهید زیرا او بر دین خدا استوار است.(6)

حتی اگر شاعری، گنهکار بود ائمه چشم پوشی کرده و برای او استغفار می نمودند چنانچه امام صادق (ع) درباره سید حمیری فرمودند «محبّ علی اگر

ص: 94

یک پایش بلغزد پای دیگرش او را ثابت قدم می سازد»(1)

قصه دعبل و امام رضا(ع) نیز بسیار مشهور است هنگامی که قصیده معروف «مدارس آیات...» را برای حضرت خواند، امام رضا (ع) نیز دو بیت بر شعر او، درباره امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف افزودند و فرمودند: در این اشعارت، روح القدس به زبان تو جاری شده است.(2)

علامه امینی می نویسد: «هیچکس نمی تواند منکر تأثیر شگرف شعر در نفس و روح شود، تأثیری که از هر تبلیغ دیگری اثرش بیشتر است. چه کسی است که میمیه فرزدق و هاشمیات کمیت و یا عینیه سید حمیری و یا تائیه دعبل یا میمیه ابوفراس را بخواند و شوق به ممدوح و نفرت از دشمنان او در نفسش حاصل نشود؟! به سبب همین تأثیر عظیم، شعر در قرون اولیه، چه مدح و هجا یا رثا، در دست دوستداران اهل بیت، مانند شمشیری بران بود و امامان هم به شاعران اموال بسیار می بخشیدند تا بخاطر کسب و کار، از این مهم باز نمانند، و نیز به سبب همین جایگاه شعر و اهمیت آن در چنان محیط خفقانی بود که می فرمودند: هرکس درباره ما اهل بیت یک بیت شعر بگوید، خدا خانه ای در بهشت برایش می سازد و نیز می فرمودند: هر شاعری که یک بیت شعر درباره ما بگوید، حتماً مورد تأیید روح القدس قرار گرفته است.(3)

بعد از ائمه معصومین علیهم السلام، علماء دین و اکابر مذهب هم در این مسیر، پیرو سروران خود بودند. کلینی عالم بزرگ شیعه و صاحب یکی از کتب اربعه، کتابی در شعر اهل بیت دارد. عیاشی و شیخ صدوق و شیخ مفید و سید رضی و سید مرتضی و... همه و همه تصانیفی در اشعار خودشان یا نقد و بررسی شعر

ص: 95

دیگران نوشته اند.(1)

***

در بخش بعدی از این فصل، به اشعار شعرای عرب پیرامون آیه تطهیر خواهیم پرداخت و این بخش که گذشت، در حقیقت مقدمه ای برای ورود به بخش دوم بود. غرض و هدف از این مقدمه، این است که جایگاه و اهمیت شعر، در عصر قبل از اسلام و نیز بعد از آن، از دیدگاه قرآن و پیامبر و ائمه علیهم السلام روشن شود تا خواننده گرامی، بعد از مطالعه آن، به اهمیت و فایده جستجو برای یافتن اشعار آیه تطهیر، پی ببرد، زیرا یافتن و توجه به این اشعار، چند مطلب را روشن می کند:

(2) این اشعار مانند احادیث مربوط به آیه، نشانگر این هستند که «اهل البیت» در آیه تطهیر، فقط خمسه طیبه یعنی پیامبر و فاطمه و علی و حسن و حسین علیهم السلام می باشند.

2. علاوه بر اختصاص آیه به 5 نفر یاد شده، به معنای اصلی «تطهیر» یعنی «عصمت و پاکی اهل بیت» در اشعار، تصریح شده و نادرستی برداشت های مخالف را روشن می سازد.

3. باتوجه به اینکه در بین شاعران بخش آینده، افراد غیر شیعه هم هستند، معلوم می شود که این عقیده اختصاصی به شیعیان ندارد.

4. از آنجا که موضوع «وقایع نگاری» توسط شاعران بسیار مهم است و اشاره ای به این مهم گذشت، می بینیم که واقعه نزول آیه تطهیر و بیان پیامبر (ص) در تفسیر آن و خلاصه، کل ماجرا، در مضمون اشعار گنجانده شده، و این خود نشان می دهد که ماجرا به همین صورت بوده، نه غیر از این.

5. اگر پیامبر (ص) اشخاص دیگری را هم به عنوان «اهل بیت» خود معرفی کرده بودند، حتماً بعضی از شعرای عصر پیامبر (ص) یا حتی نسلهای آینده، این موضوع

ص: 96

رادر شعر خود می آوردند و حال آنکه نیاورده اند، چنانکه علامه امینی نیز با تکیه بر اشعار غدیر در طی قرون گذشته، کاملاً نشان داده اند که اگر واقعه غدیر و معنای خطبه غدیر، غیر از عقیده معروف شیعه بود، حتماً باید در اشعار هم می آمد و حال آنکه نیامده است و همه شعرها، عقیده شیعیان را تأیید می کند.

در بخش بعد، شاعران حدود 13 قرن را که از سفره قرآن و سنت رسول الله (ص) توشه برداشته اند. به شهادت می آوریم تا هم نام آوران و مبارزان مکتب ارجمند علوی را یاد کرده باشیم و هم فضائل امام علی (ع) وصی پاک رسول خدا، و فرزندان پاکش علیهم السلام را به اثبات برسانیم، زیرا ادبیات متعهد شیعه، پیوسته یکی از حجت های مهم در اثبات افضلیت اهل بیت پیامبر (ص) بوده است.

ص: 97

ص: 98

عبدی نمایانگر مهارت او در علم تاریخ و حدیث است، به علاوه نیکویی و استواری و روانی و عظمت شعر او، نبوغ و مهارت وی را در فنون شعری نشان می دهد، بطوری که سید حمیری که خود «سیدالشعرا» لقب گرفته، عبدی را «اشعرالناس» نامیده و حتی طبق روایت ابوالفرج اصفهانی در «الاغانی» گاهی عبدی، شعر سید حمیری را اصلاح و تصحیح می کرده است. تاریخ ولادت و وفات شاعر معلوم نیست ولی از معاصر بودن او با امام صادق (ع) و سید حمیری و نیز قرائن دیگر، معلوم می شود که در قرن دوم می زیسته است.(1)

ص: 99

برگزیده و اختیار کرده است. اگر آنها نبودند آسمان و زمین و مردم را خلق نمی کرد. خدا عمل بنده را قبول نمی کند مگر آنکه با اخلاص، ایشان را دوست بدارد. اگر این 5 نفر بهترین خلق نبودند، جبرئیل، وقتی آنها زیر عبا جمع شدند، از ایشان اجازه ورود نمی گرفت، به علاوه وقتی به او اجازه ورود دادند به ملائکه آسمان به خاطر این مصاحبت، فخر نمی فروخت.

عبدی در اواخر این قصیده مفصل که مناقب امیرالمؤمنین را جمع کرده، در دو بیت به فضیلت عظیمی از آن حضرت اشاره کرده که تأیید مطهر بودن علی (ع) به واسطه آیه تطهیر است:

وَ اِنَّ جبرئیلَ الاَمینَ قالَ لی مِنْ مَلَکْیِه الکاتِبَیْنِ مُذْ دَنا

اِنَّهما ما کَتَبوا قَطُ علی الطُهرِ عَلِیٍّ زَلَةً و لا خَنا(1)

پیامبر (ص) فرمود: جبرئیل از قولِ دو ملکِ کاتب که مأمور نوشتن اعمال علی (ع) هستند به من گفت که آندو هرگز از علیِ پاک مطهر، گناه و خطائی ثبت و ضبط نکرده اند.

این دو بیت، اشاره به حدیثی دارد که پیامبر (ص) فرمود: جبرئیل به من گفته: یا محمد، ملائکه حافظ علی (ع) به همه ملائکه فخر می کنند که ایشان از زمان همراهی با علی (ع) ، خطیئه و گناهی ننوشته اند.(2)

ابن شهر آشوب در باب «ازدواج حضرت فاطمه ص » نیز اشعاری از عبدی نقل می کند که تصریح به پاک و مطهر بودن این زوج دارد که از آل پیامبرند.

آلُ النَّبیِّ محمدِ أَهلُ الفضائلِ والمَناقِبْ

المُرشِدونَ مَنَ العَمی وَ المُنْقِذونَ مِنَ اللَّوازِبْ

صدیقةٌ خُلِقَتْ لِصِد دّیقِ شریفٍ فی المَناسبْ

ص: 100

اِختارَهُ و اختارَها طُهْرَینِ مِنْ دِنَسِ المعایب(1)

آل محمد، اهل فضیلت و منقبت ها و نیز راهنمایی کنندگان از کوردلی و نجات دهندگان از مهالک هستند. یکی از آنها فاطمه صدیقه است که گویا برای علیِ صدیق آفریده شده، هر دو یکدیگر را انتخاب کرده اند زیرا هر دو پاک و مطهر از عیب ها و پلیدی ها هستند و دیگری را شأن همسری ایندو نباشد.

ص: 101

خالی از مدح بنی هاشم و ذم مخالفان ایشان نیست.»(1) ذهبی هم در معرفی او گوید: «السید الحمیری من فُحولِ الشعراء و لکنه رافضیٌ جَلْد.»(2) یعنی سید حمیری از بزرگان شعر است و لیکن رافضی سرسخت است!

اشعار سید در مذهب شیعه به قدری قوی است که افرادی چون «دارقطنی» فقط به دلیل حفظ کردن دیوان او متهم به تشیّع شده اند.(3) از آنجا که شعر او در اوج زیبایی بود، دارقطنی دیوان او را حفظ کرده بود.(4) جدّ سید «یزید بن ربیعه» شاعری مشهور بوده که «زیاد بن ابیه» و فرزندانش را هجو می کرد و به همین علت، عبیدالله بن زیاد او را شکنجه و حبس نمود.(5)

(6) سید در بصره رشد کرد(7) در حالی که پدر و مادر او از خوارج و پیرو فرقهِ اباضیّه بودند،(8) و هنگامی که از مذهب فرزندشان سیّد، مطلع شدند کمر به قتل او بستند اما سید نزد یکی از دوستانش پنهانی زندگی کرد تا والدینش از دنیا رفتند.(9) یکی از راویانِ اشعار سید می گوید: «بااو در منزلش مشغول غذاخوردن بودیم که گفت: مدت درازی است که علی (ع) در این خانه طعن و سبّ می شود. گفتم چه کسی چنین می کند؟ گفت پدر و مادرم که اِباضی مذهب هستند. گفتم پس تو چطور شیعه (10) شدی؟ گفت رحمت الهی شامل حال من شد.»

عبّاسه دختر سید روایت می کند که پدرم می گفت: «من کوچک بودم و می شنیدم که والدینم سبّ علی (ع) می کنند. به همین سبب کمتر در خانه می ماندم

ص: 102

و بیشتر در مسجد بیتوته می کردم. وقتی بزرگتر شدم و شروع به شعر گفتن نمودم به آنها گفتم اگرچه حقوق شما بر من بسیار است اما من هم بر شما حقی دارم. پس هنگامی که نزد شما هستم از علی (ع) به بدی یاد نکنید زیرا این عمل شما باعث ناراحتی من شده و می ترسم مجبور به مقابله شوم و مبتلا به عاقّ گردم. ولی آنها به کار خود ادامه دادند لذا من هم ایشان را ترک کرده این شعر را برای آنها فرستادم و به همین سبب مرا تهدید به قتل کردند.

خِفُ یا محمد فالقَ الاِصْباحِ وَ أَزِلْ فسادَ الدّینِ بِالاِصلاحِ

اَتَسُبُّ صِنوَ مُحَمّدِ وَ وَصِیَّهُ تَرْجُو بِذالِکَ فَوزَةَ الاِنجاحِ؟!...(1)

ای محمد _ ای پدر - از خدای شکافنده فجر بترس و فساد دین را زایل و برطرف کن و اصلاح نما. آیا تو شبیهِ پیامبر و ممائل و وصیّ او را لعن می کنی و باز هم امید فلاح و رستگاری داری؟! درباره مذهب سیّد گفتی است که ابتدا از کیسانیّه بوده یعنی به امامت و مهدویت محمد بن حنفیّه فرزند امام علی (ع) اعتقاد داشته(2) و اشعاری هم ناظر به این مطلب به او نسبت داده اند.(3) اما بعدها به برکت امام صادق علیه السلام و معجزاتی که از آن حضرت دید، حق را شناخته و از عقایدش استغفار نموده(4) از شیعیان مخلص شد و این شعر را گفت:

تَجَعْفَرْتُ بِاسْمِ اللّهِ واللّهُ اَکبرُ وَ اَیْقَنْتُ أَنَّ اللهَ یَعفو وَ یَغْفِرُ...(5)

با نام و یاد خدا جعفری مذهب شدم و یقین دارم خداوند گناهان را می آمرزد...

نقل شده به سیّد خبر دادند که وقتی نزد امام صادق (ع) ذکر تو به میان آمد حضرت فرمودند: سید کافر است. وی نزد امام آمد و گفت: آقای من، آیا من با وجود این همه محبت به شما و بغض به دشمنان شما کافرم؟! حضرت فرمودند:

ص: 103

اینها سودی برایت ندارد زیرا به حجت زمان خودت اعتقاد نداری. سپس معجزه ای به او نشان دادند که شیعه جعفری شد(1) و خطاب به امام صادق، شعر بسیار زیبایی سرود.(2) بعدها قصائد بسیاری در فضائل ائمه دوازده گانه گفت که ناظر بر هدایت او و ترک عقاید سابقش است.(3)

شیخ صدوق(4) ماجرائی را آورده که به سبب فوائد زیاد و نیز اشاره به طهارت اهل بیت علیهم السلام آنرا می آوریم. طبق نقل صدوق راوی می گوید: که راوی می گوید «از سید حمیری شنیدم که گفت: من معتقد به غیبت محمد بن علی بن ابیطالب ملقّب به ابن حنفیّه بودم و زمانی در این گمراهی سپری کردم تا اینکه خداوند به واسطه جعفر بن محمد الصادق (ع) بر من منت نهاده و مرا از آتش نجات داد و با دلائلی که به من نشان داد بر من ثابت شد که او حجّت خدا بر من و همه مردم، و اطاعت او بر همگان واجب است. سپس گفتم یابن رسول الله پس اخباری که از پدران شما درباره غیبت رسیده، مربوط به چه کسی است؟ امام صادق (ع) فرمود غیبت در فرزند ششم من واقع می شود که دوازدهمین امام پس از رسول خدا (ص) است، همان امامانی که اوّل ایشان علی بن ابیطالب و آخر ایشان قائم به حق، بقیّه الله فی الارض و صاحب الزمان می باشد... والله که از دنیا نمی رود مگر آنکه زمین را پر از قسط و عدل نماید. سیّد ادامه داد: من وقتی این مطالب را از مولایم جعفر بن محمد (ع) شنیدم به سوی خدا توبه کرده و این قصیده را سرودم:

فَلَمّا رأیتُ النّاسَ فی الدّینِ قد غَوَوْا تَجَعْفَرْتُ بِاسْمَ اللهِ فیمَنْ تَجَعْفَروُا

وَ دِنْتُ بدینٍ غَیْرِ ما کُنتُ دایِناً بِهِ و نَهانی سیّدُ النّاس جعفرُ

وَ اِنّی اِلَی الرَّحمانِ مِنْ ذاکَ تائِبٌ وَ اِنّی قَد اَسْلَمْتُ و اللّهُ اکبرُ

ص: 104

فَلَسْتُ بَغالٍ ما حَییتُ و راجعٍ الی ما علیه کنتُ اُخفی و اُظْهِرُ

وَ لا قائلاً حیٌ بِرَضْوی محمدٌ و اِنْ عابَ جُهّالُ مَقالی فَاَکْثَروُا

وَلکِنَّه مِمّا مَضی لِسَبیله علی اَفْضَلِ الحالاتِ یَقْفی وَ یُخْبِرُ

مَعَ الطَّیَّبینَ الطّاهرینَ الاوُلی لَهُمْ مِن المُصطفی فرعٌ زکیٌ و عُنصرُ(1)

چون دیدم مردم در دین گمراه شدند من بنام خدا در گروه جعفری مذهب ها، پیرو جعفری بن محمد (ع) شدم. معتقد به دینی شدم که تا به حال چنین نبودم و بزرگ و آقای مردم جعفر بن محمد (ع) مرا از آن دین باطل نهی کرد. من از آن عقاید باطل سوی خدا توبه کردم و گویا الان مسلمان شدم. پس دیگر تا زنده ام معتقد به غلو نمی شوم و دیگر به اعتقادات قبلی که گاه آشکار و گاه پنهان می کردم رجوع نخواهم کرد و دیگر نمی گویم محمّد بن حنیفه در کوه رضوی زنده است اگرچه جاهلان این کار را بر من عیب بگیرند.

آری من معتقد هستم که محمد بن حنیفه نیز در بهترین حالات از دنیا رفت، هم به راه مرگ خود رفت در بهترین و با اجداد پاک و مطهر خود محشور شد و محمد هم پاک از خاندانِ پاکیزه مصطفی بود.

درباره دانش سید باید گفت که برای اخذ حدیث نزد اعمش می رفته(2) و در علم تاریخ و حدیث ید طولا داشت و صَفَدی کتاب «تاریخ الیمن» را به او نسبت داده است. فهم او از کتاب خدا و سنت بسیار جالب توجه است و هرکس اشعار و مناظره های سید را با معاصرانش مطالعه کند از عمق فهم او آگاه می شود.(3) محبت شدید او به اهل بیت علیهم السلام و مخالفت او با دشمنان آنان از همین علم عظیم و معرفت عمیق او سرچشمه گرفته بود. سید به قدری در نشر فضائل و مدح اهل

ص: 105

بیت و اظهار ارادت به ایشان مخلص بود که حتی حاضر نبود در این راه صله و جایزه قبول کند و هدف خود را فقط قرب به خداوند و ادای اجرِ رسالت می دانست.(1) چنانچه سروده:

ما یَعْدِلُ الدُّنیا جَمیعاً کُلُها مِن حوضِ أَحمدَ شَرْبةً مِنْ ماءِ(2)

همه دنیا و نعمت های آن، با یک بار نوشیدن از حوض کوثر پیامبر (ص) ، برابری نمی کند.

نقل شده که روزی بَشّار شاعر بزرگ، طبق معمول، مشغولِ مدح این و آن بود. سید حمیری به او گفت:

اَیُّها المادِحُ العبادَ لِیُعطی اِنَّ لِلّهِ ما بِایدی العِباد

فَاسْئَلِ اللّهَ ما طَلَبْتَ اِلَیهم وَارْجُ نَفْعَ المُنَزَّلِ العَوّادِ

لا تَقُلْ فی الجَوادِ ما لیسَ فیه وَ تُسَمّی الْبخیلَ باسْمِ الجَوادِ(3)

ای کسی که مدح بندگان خدا را می کنی تا به تو چیزی عطا کنند. بدان که هر چه در دست مردم است، از آن خداست پس از خداوند درخواست کن و شخص بخشنده را بدون دلیل هجو ننما، و انسان بخیل را هم بخشنده نام نگذار.

حبّ او به آل محمد به اندازه ای بود که اگر در مجلسی ذکری از ایشان نمی شد، آنجا را ترک می کرد و چون علت را جویا می شدند می گفت:

انّی لَاُکْرِهُ اَنْ اُطیلَ بِمجلِسٍ لا ذِکْرَ فیه لِفَضْل آلِ محمّدٍ

لا ذکرَ فیه لِاَحْمَدٍ و وَصِیّهِ وَ بَنیه، ذالکَ مَجلسٌ نَطْفٌ(4) رَدی(5)

من دوست ندارم در مجلسی باشم که یادی از فضایل آل محمد در آن نشود. محفلی که در آن ذکری از پیامبر و وصیّ او علی و دو پسرش حسنین علیهم السلام

ص: 106

نباشد، معیوب و پست است.

سید حمیری با آنکه در یک خانواده ناصبی به دنیا آمده بود اما بغض و دشمنی او با دشمنان آل محمد علیهم السلام زبانزد خاص و عام بوده است. وی برای معارضانِ خاندانِ پیامبر(ص) هیچ حرمت و منزلتی قائل نبوده، به طوری که اخبار و قضایایی که بین او و مخالفان مکتب اهل بیت علیهم السلام واقع شده، خواندنی است.(1)

علامه امینی می نویسد: «سید حقیقتاً معجزه روزگارش است. با داشتن والدینی ناصبی و خارجی، از موالیان و مدافعان خاص اهل بیت شد و همواره مورد تکریم و تعظیم و تقدیر ایشان قرار گرفت. شیعیان از آن زمان تا به امروز باید بزرگداشت سیّد را وظیفه دینی خود شمرده و در مقابل او کرنش کنند.»(2)

سید حمیری، به سبب احاطه به احادیث اهل بیت و به نظم درآوردن آنها، در تاریخ ادبیات اسلام بی نظیر بوده و به همین علت، امام صادق (ع) او را «سیدالشعراء» نامید. وی به مساجد بصره و کوفه و اهواز و... سرمی زد تا بتواند حدیث تازه ای بیاموزد و آن سخنان نورانی را در قالب شعر خود بگنجاند. گویند وی دو هزار و سیصد قصیده در مدح بنی هاشم سرود،(3) و همه توانایی خود را وقف مدح علی (ع) و اهل بیت اظهار نموده و پیوسته مدافع ایشان بوده است. چنانچه خود می گوید:

عَلِیٌّ عِندی عَلی مَن یَعیبُهُ مِنَ النّاس نَصرٌ بِالیَدیْنِ وَ بِالفَمِ

مَتی ما یُرِد عِندی معاً به عَیْبَهُ یَجِدْ ناصراً مِن دونهِ غَیرَ مُفْحَمِ(4)

ص: 107

عَلِیٌ اَحَبُّ النّاسِ اِلاّ محمداً اِلَیَّ، فَدَعْنی مِنْ مَلامِکَ اَوْلُمِ(1)

من در جهت یاری علی در مقابل هرکس که عیب او را بگوید دو دست و یک زبان دارم. هرگاه دشمنان علی نزد من از او عیب بگیرند، مرا یاوری گویا و قوی خواهند یافت که در مقابل دشمن از جواب باز نمی ماند. علی بعد از محمد محبوب ترین خلق نزد من است پس ملامت او را در جایی که من هستم ترک کنید.

آری، سید ادعا می کرد که هیچ فضیلتی از علی (ع) نیست مگر آنکه او به نظم درآورده، لذا زمانی که یکی از امراء کوفه اسب و لباس قیمتی به او هدیه داده بود، شاعر بزرگِ شیعه ایستاد و گفت: ای گروه کوفیان، اگر کسی فضیلتی از امیرالمؤمنین (ع) بگوید که من به شعر نیاورده باشم این اسب و همه اموالی که همراه آن دارم به او می بخشم. شخصی برخاست و گفت: روزی علی (ع) قصد رفتن به جایی کرد، لباسهایی را پوشید، یک لنگه کفش به پا کرد و به محض آنکه خواست لنگه دیگر را به پا کند عقابی از آسمان آمد و کفش او را بالا برده رها کرد. وقتی کفش به زمین خورد، مارِ سیاهی از آن بیرون آمده به سوراخی رفت. آنگاه علی (ع) کفش خود را پوشید. سید حمیری گفت آری من این را به نظم درنیاورده بودم. لذا شعری در این رابطه سرود و به قول خود نیز عمل کرد.(2)

اساساً اشعار سید به قدری زیاد بوده که جمع آن امکان نداشته است.(3) گویند باربری را دیدند که از سنگینی بار با رنج در حرکت بود. گفتند بار تو چیست؟ گفت: میمّیات(4) سید حمیری!(5) و نیز نقل شده که وی چهار دختر داشت که هر کدام 400 قصیده از پدر را حفظ بودند!(6)

ص: 108

مرزبانی گوید: شنیده نشده کسی مانند سید حمیری اشعارش هم خوب باشد و هم زیاد.(1) از عبداله بن اسحاق هاشمی نقل شده که گفت من 2 هزار قصیده از سیّد جمع کرده و گمان داشتم چیزی را وانگذاشته ام، ولی پیوسته به شعری از او برمی خورم که نزدم نبود. بالاخره خسته شده اینکار را ترک کردم.(2) گویند سه نفر در جاهلیت و اسلام صاحب بیشترین اشعار بوده اند: سید حمیری، ابوالعتاهیه و بَشْار.(3)

علاوه بر کثرت شعر، کثرت معنا و زیبایی و دلنشینیِ اشعار او امری است که دوست و دشمن به آن معترفند. راوی گوید: اصمعی، کتابی را که در آن قصائد سید نوشته شده بود، دید و سؤال کرد: اینها از کیست؟ من چون از دشمنیِ او با سید حمیری خبر داشتم جواب ندادم ولی اصمعی مرا قسم داد، لذا گفتم این اشعار سیّد است. اصمعی گفت قصیده ای برایم بخوان. خواندم. باز هم خواست تا...بالاخره گفت. «چه زیبا راه بزرگان را پیموده است اگر مذهبش غیر از مذهب ما نبود و آنچه در شعر اوست مخالف عقیده ما نبود هیچ شاعری را بر او مقدم نمی داشتم.»(4) همین راوی در جای دیگر می گوید: اصمعی به من گفت دوست دارم شعری از اشعار سید حمیری را برایم بخوانی. خواندم. گفت: «خدا بکشد او را که اینقدر زیبا راه شاعران را پیموده است. به خدا قسم اگر در شعرش سبّ خلفا نمی کرد، هیچکس را بر او مقدم نمی کردم.»(5)

فرزند فرزدق، شاعر معروف، گوید شُعرا نزد پدرم در مجلسی جمع شده بودند. پدرم گفت: دو نفر هستند که اگر مشغول به عقیده و مذهب خود نبودند، با وجود آن دو، کسی به ما اهمیت نمی داد. پرسیدم کیستند؟ گفت: سید حمیری و عِمران بن حَطاّن سدوسی.(6)

ص: 109

و نیز «ابن معتز» گوید: قصائد زیبای او آنقدر زیاد است که اگر بخواهم ذکر کنم طولانی می شود.(1)

بَشّار شاعر معروف مشغول مدح کسی بود. سید با زبان شعر او را از کارش بازداشت. بشّار گفت: اگر او به مدح اهل بیت مشغول نبود، باعث زحمت ما شده، و فقیر می شدیم.(2) مفاهیم شعر او بقدری والا بود که مروان بن ابی حفصه می گفت: هرگز شعری که در عین خلاصه بودن و فصاحت، معانیش از شعر سید حمیری بیشتر باشد، نشنیده ام.(3)

با آنکه معمولاً اشعار، از کذب و خیال خالی نیست ولی قصائد سید، عینِ حق و حقیقت بود لذا تَوَّزی می گفت: اگر شعری باشد که روا نباشد خواندن آن مگر در مساجد، همانا شعر سید است و حتی اگر امام جماعت در خطبه نمازجمعه بخواند نیکو و مأجور است.(4) باری بسیاری از بزرگان، او را اشعر شعرا(5) و امام صادق هم او را «سیدالشعراء» نامیدند که همین مقال، عظمت او را کافیست. امّا در بین اشعار او «عینیه»اش شهرت بسیار درد که در آن ماجرای غدیر به تفصیل آمده و امام صادق (ع) با شنیدن آن، بر سیّد رحمت فرستاد و راوی به امام اعتراض می کند که چطور بر او رحمت می فرستید و حال آن که او فردی گنهکار است؟ حضرت صادق (ع) می فرماید خدا او را رحمت کند باکی بر خداوند نیست که به خاطرِ آلِ علی او را بیامرزد، بدرستی که محب ّ علی اگر یک پایش بلغزد، پای دیگرش او را استوار می کند.(6)

ص: 110

این قصیده عینیّه همان است که پیامبر (ص) در خواب به امام رضا (ع) فرمودند این را حفظ کن و به شیعیان ما امر کن تا آنرا حفظ کنند و به ایشان خبر بده که هرکس این شعر را حفظ کرده و پیوسته قرائت کند من بهشت را برای او ضمانت می کنم.(1)

به همین سبب علماء شیعه توجه خاصی به این قصیده داشتند تا آنجا که پانزده نفر از بزرگان آنرا شرح کرده و تعداد دیگری آنرا تخمیس نموده اند.(2)

سخن درباره بزرگ مردی که نیمی از عمرش را در مسیر بیان حقایق نبوی گذراند بسیار است و اقتضای کتابی جداگانه دارد. آری، سید حمیری حقایقی را بیان کرد که غاصبان در کتمان آن می کوشیدند. او چون خود زمانی گمراه بود، خوب می دانست که دشمنان اسلام چگونه به جنگ احادیث نبوی در خصوصِ فضائل اهل بیت (ع) می روند و هر جا نتوانند اصلِ حدیث را از بین ببرند، توجیه و تأویل می نمایند. لذا بعد از هدایت به دستِ امام صادق (ع) ، با سلاح زبان و قلم به نبرد با گمراهان رفت و در این جهاد هزاران بیت شعر سرود.

بالاخره وفات این بزرگ مدافع اهل بیت و تشیع در بغداد و در سال 173 فرا رسید.(3)

ماجرای وفات او بسیار شنیدنی و قابل توجه است. راوی گوید: در هنگام احتضار او با عده ای از دوستان و نیز بعضی همسایگانِ عثمانی مذهبِ سیّد، حاضر بودیم. سید که بسیار خوش صورت بود ناگهان در چهره اش نقطه سیاهی پیدا شد و کم کم بزرگ شده تا تمام صورتش را در بر گرفت. شیعیانِ حاضر، غمناک و ناصبی ها شادمان شده شروع به شماتت و سرزنش وی نمودند. آنگاه سید گفت: «یاامیرالمؤمنین هکذا یُفْعَلُ بِاولیائکُم»؟ ای امیرمؤمنان آیا با دوستان شما چنین

ص: 111

می کنند؟! چیزی نگذشت که از همان جا نقطه سفیدی پیدا شده کم کم وسیع شد تا تمام صورتش را دربرگرفته و مثل ماه درخشان گشت.

در این هنگام سید حمیری خندید و چنین گفت:

کَذَبَ الزّاعِمونَ اَنَ علیّاً لَنْ یُنجی مُحِبِّهُ مِنْ هَناتِ

قَدْ وَ رَبّی دَخَلْتُ جَنةَ عَدْنٍ و عفی لی لألهُ عن سَیئاتی

فَابَشِروا الیومَ اولیاءَ علی¨ّ وَتَوَلَوّا عَلِیَّ حَتّی المَماتِ

ثُمَ مِنْ بَعْدُ تَوَلَّوا بَنیهِ واحداً بعدَ واحدٍ بالصّفاتِ(1)

دروغ پنداشتند کسانی که گمان می کنند علی دوست و محّب خود را از عیب و خواری نجات نمی دهد. به تحقیق و به خدا سوگند که به بهشت وارد می شوم و خداوند گناهان مرا عفو فرمود. پس امروز بشارت دهید دوستان علی را تا دوست بدارند او را تا وقت مرگ و بعد از او هم پسرانش را یکی پس از دیگری دوست داشته به ولایت بپذیرند.

سپس سید شهادتین بر زبان آورده و «اَشْهدُ انَّ علیّاً امیرالمؤمنین حقاً حقاً» راهم گفت و چشمانش را بسته از دنیا رفت.(2)

شیعیان 70 کفن برای او آوردند.(3) و هارون الرشید نیز توسّط برادرش علی برای سیّد کفنی فرستاد که با همین، او را تکفین نمودند و برادر خلیفه به روش شیعیان یعنی با پنج تکبیر بر او نماز خواند و به امر هارون آنقدر در مراسم دفن او باقی ماند تا وقتی که قبر را مسطح کردند.(4) خدایش رحمت کند.

ص: 112

ص: 113

وَ ثانِی العَشْر حانَ لَهُ القِیامُ مُحَمّدٌ الزَکِیُّ بهِ اعْتِصامُ

اولئکَ فی الجِنانِ بِهْم مَساغی(1) وَ جیرَتِیَ الْخوامِسُ وَ السَّلامُ(2)

دوازدهمین پیشوای پاک، حجة بن الحسن پناه مردمان است که هنگام قیام او فرا خواهد رسید. این دوازده بزرگوار، بهشت را بر من گوارا می سازند و موجب آسایش من در جنّت هستند و من درپناه پنج تن هستم و بس.

سید در قصیده دیگری از این منقبت اهل بیت، به عنوان «یوم التطهیر» یاد کرده و می گوید:

اِنَّ یومَ التطهیرِ یَومٌ عظیم خُصَّ بالفَضلِ فیه أهلُ الکساءِ(3)

بدرستی که روز تطهیر روز بزرگی است که اهل عبا، در آن روز اختصاص به آن فضیلت یافتند و دیگری را شامل نمی شود.

ابوالفرج اصفهانی نقل کرده که راوی می گوید: اگر این قصیده سیّد را که گفته: اِنَّ یوم التطهیر... بر منبرها بخوانند، اشکالی ندارد و اگر همه شعر او اینچنین بود _ یعنی فقط ذکر مناقب بود و سبّ و لعن دیگران را شامل نمی شد - ما آنرا روایت می کردیم و عیبی بر آن نمی گرفتیم.(4) کنایه از آنکه اشعار او مملّو از مطاعن خلفا و صحابه سلف است.

نکته قابل توجه اینکه راویان حدیث مذکور شیعه نبوده، بلکه از اهل سنّت می باشند چنانچه ابوالفرج همین داستان را عیناً از راوی دیگری بنام «تَوّزی» نقل کرده و سپس تصریح می کند که وی شیعه نیست.(5)

همچنین سید در مرثیه سرائی برای ابا عبدالله الحسین (ع) ، به مطّهر و پاک بودن

ص: 114

حضرت و پدر و مادرش که مصادیق آیه تطهیرند، اشاره می کند. ابوالفرج اصفهانی نقل کرده که راوی می گوید من نزد امام صادق علیه السلام بودم که برای ورود سیّد حمیری اجازه خواسته شد. حضرت اذن داده و خانواده خویش را پشت پرده ای نشاند. سیّد داخل شده سلام کرد و نشست. امام (ع) از او خواستند که شعر بخواند و او چنین گفت:

اُمْرُرْ عَلی جَدَثِ الحُسَی_ْ نِ فَقُل لاَعْظُمِهِ الزَکیَّةُ

اَ اَعْظُماً لازِلْتِ مِن وَطْفاءَ(1) ساکِبَةٍ رَوِیَّة و اذا مَررْتَ بِقَبْرِهِ فَاَطِلْ به وَقْفَ المَطیَّة

وَاْبکَ المُطهَّرَ لِلْمُطَ هَّرِ والمُطَهَّرَةِ النَقِیَة

کَبُکاء مُعْوِلَةٍ(2) اَتَتْ یَوماً لِواحِدهَا الْمَنیَّة(3)

به قبر حسین عبور کن و به استخوانهای پاک او بگو همواره ابرهای پر آب بر شما ریزان باد. زمانی که از آن قبر می گذری توقّف مرکب خود را طولانی کن و بر آن امامِ پاک، فرزند پدر و مادر پاک و مطهر چنان گریه کن مانند زن عزادار، آن هنگام که خبر مرگ یکی از عزیزانش به او می رسد.

راوی گوید دیدم اشکهای امام صادق (ع) بر گونه اش سرازیر شده و صدای گریه و شیون از اهل خانه برخاست. لذا حضرت به سیّد اشاره کردند که دیگر ادامه ندهد.(4)

سیّد حمیری گاه مستقیماً به آیه تطهیر اشاره کرده، و مدح حضرت علی (ع) را اینچنین سر می دهد:

ص: 115

لَه شَهِدَ الکتابُ فَلا تَخِرّوا عَلی آیاتِهِ صَمّاً عَمِیّا

بِتَطهیرٍ اُمیطَ الرِّجسُ عَنه وَ سُمِّیَ مؤمناً فیه زَکِیّاَ(1)

کتاب خدا به تطهیر او شهادت داده پس نسبت به آیات آن کور و کر نباشید. قرآن شاهد تطهیر اوست و هرگونه رجس و آلودگی را از او دور نموده و علی در آن کتاب، مؤمن و پاک نامیده شده است.

سیّد در قصیده دیگرش که 52 بیت دارد خطاب به عایشه کرده چنین می گوید:

اَعائِشُ ما دَعاکِ الی قتالِ الْ_ وَصِیّ و ما علیه تَنْقُمینا...

فَخُنْتِ مُحمّداً فی اَقْرَبیهِ وَلَمْ تَرْعی لَه القولَ الرَّصینا...

ای عایشه چه چیزی باعث شد تا تو با وصیّ پیامبر به جنگ برخیزی - تو نسبت به پیامبر درباره خاندانش خیانت کردی و قول او را مراعات ننمودی.

سپس سید حمیری فضائل علی بن ابیطالب (ع) را یکی پس از دیگری گوشزد کرده و در اشاره به آیه تطهیر چنین می سُراید:

وَ قَد قالَ النَبی لَکُم وَ اَنتُم حُضورٌ لِلْمَقالةِ شاهِدونا

عِبادَ اللّه، اِنا اَهلُ بیتٍ بَرَأْنَا اللهُ کُلاً طاهرینا(2)

همانا پیامبر در حالی که همه شما شاهد خطبه او بودید، فرمود ای بندگان خدا، بدرستی که ما اهل بیتی پاک و مطهّر هستیم که خداوند ما را از هر گناهی پاک آفریده است.

گاهی نیز سید تصریح به مفاد آیه تطهیر نمی کند ولی به پاکی و طهارتی که ثمره آنست اشاره می نماید. مانند این خطابِ او به حضرت علی (ع) :

طِبْتَ کَهلاً و غلاماً وَ رَضیعاً و جَننیا

وَلَدَی المیثاقِ طیناً یومَ کانَ الخلقُ طینا

ص: 116

کُنتَ ماْموناً وجیهاً عندَ ذی العرشِ مَکینا

فی حجابِ النورِ حَیاً طَیِّباً لِلطاّهِرینا(1)

یا علی، تو در همه حالات اعم از پیری و جوانی و شیرخوارگی و دوران جنین پاک بوده ای. حتی هنگامی که مردم هنوز خاک بودند و خدا از ایشان میثاق می گرفت، طینت تو پاک بود و در عرش خداوند در حجابی از نور، زنده و آبرومند بودی و پاک و طاهر.

و نیز می گوید:

اُشْهِدُ بِاللّهِ و آلائِهِ وَ المَرءُ عمّا َقالَ مسؤولُ

اَنَّ عَلِیَّ بن اَبیطالبٍ عَلَی الُّتقی و البِرِّ مَجْبولُ(2) و اَنه کانَ الامامُ الذی لهُ علی الاُمَّةِ تَفضیلُ(3)

به وجود خدا و نعمتهای او گواهی می دهم در حالی که می دانم شخص از هر چه می گوید، سؤال می شود (در برابر آن مسؤول است) و نیز شهادت می دهم که علی بر تقوی و نیکی خلق شده و او امامی است که بر همه امّت فضیلت و برتری دارد.

می گویند سید حمیری شنید که محدّثی این روایت را می گوید که: «روزی پیامبر در سجده بود. امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بر پشتِ او سوار شدند. عمر گفت: خوب مرکبی است مرکب شما دو نفر. پیامبر (ص) هم فرمودند: این ها هم خوب سوارانی هستند». سید این روایت را با اشاره به طهارتِ حضرت زهرا (س) و شوهر و فرزندان او چنین به نظم آورد:

اَتی حَسَناً والحسینَ النبیُّ و قدْ جَلَسا حِجْرَهُ یَلْعَبانِ...

ص: 117

فَراحا و تَحتَهُمَا عاتِقاه فَنِعْمَ المَطِیَّةُ و الرّاکبانِ

ولیدانِ اُمُهُها بَرَّةٌ حَصانٌ(1) مَطَّهرةٌ لِلْحَصانِ و شیخُهُما ابنُ ابی طالبٍ فَنِعمَ الَولیدانِ و الوالِدانِ

وَ کُلُّهمُ طَیِّبٌ طاهرٌ کریمُالشمائلِ طَلْقُ البیانِ(2)

روزی امام حسن و امام حسین وقتی پیامبر آمدند، در دامان ایشان شروع به بازی کرده و روی شانه های حضرت نشستند. چه خوب مرکبی و چه خوب سوارانی. دو پسری که مادرشان نیکوکار و عفیف و پاک است و همسر مردی عفیف. پدرشان فرزند ابوطالب است پس چه خوب فرزندانی و چه خوب والدینی هستند، همه آنها پاک و طاهر و زیبارو و فصیح می باشند.

شاعر بزرگ شیعیان در تطهیریّه لامیه خود، به حبّ حیدر کرّار افتخار کرده و علت این عشق و علاقه را با شمردنِ فضائل بسیارِ او، از جمله حدیث کساء و آیه تطهیر، به گوش همگان می رساند:

اِنّی اُحِبُّ حیدراً مُناصِحاً لِمَنْ قَفاء مُواثِباً لِمَنْ نَکَلْ(3) اُحِبُّ مَن آمَنَ بِاللّهِ وَ لَمْ یُشْرِکْ به طرفَة َعَیْنٍ فی الاَزلْ

وَ مَن غَدا نفسَ الرسولِ المُصطفی صَلَّی علیهِ اللّهُ عندَ المُبتَهَلْ

وَ ثانِیَ النبّیِ فی یوم الکساء اِذْ طَهَّرَ اللّهُ به مَنِ اِشتَمَلْ

وَ قالَ خَلَّفْتُ لَکُم کِتابَهُ و عِتْرتی و کلُ هذَیْنِ ثَقَلْ

فَلَیتَ شِعْری کَیفَتَخْلُفُونَنی فی ذا و ذا، اِذا اَرْدتَ المُرتَحَلْ

وَ جاءَ مِنْ مَکَّةَ والحَجیجُ قد صاحَبَهُ مِنْ کُلِّ سَهْلِ و جَبَلْ

حتّی اِذا صارَ بِخُّمٍ جاءَهُ جبریلُ بالتَبلیغِ فیهم فَنَزَلْ

ص: 118

لا تَبتَغُوا بِالطُّهرِ عَنهَ بَدَلاً فَلَیْسَ فیکمْ لِعَلیٍّ مِنْ بَدَلْ

ثُمَّ اَذارَ کَفَّهُ لِکَفِّهِ یَرْفَعُها مِنْهُ اِلی اَعْلی مَحَلْ(1) من حیدر را دوست دارم و این سخنم نصیحت دوستانه ای است به آنانکه پیروی از این سخن می کنند و حمله ای است به آنانکه از آن سر بر می تابند. دوست می دارم علی را که به خدا ایمان آورده و چشم بر هم زدنی مشرک نبود، حیدری که در روز مباهله به عنوان «جان» و «نفس» پیامبر شمرده شد. حیدری که در روز کساء دومین نفر بعد از پیامبر بود که شامل آن فضیلت گشت، آنگاه که خداوند اشخاصی را که زیر عبا بودند پاک و مطهر ساخت، و پیامبر فرمود: من بین شما دو ثقل گرانبها باقی می گذارم: کتاب خدا و عترتم، ای کاش می دانستم هنگامی که از این عالم می روم، درباره این دو امر، چطور جانب مرا رعایت می کنید. پیامبر از مکه بازگشت در حالی که حاجیان از هر کوه و دشتی همراه او بودند. وقتی به غدیر خم رسید، جبرئیل با آیه تبلیغ نازل شد و پیامبر فرمود: «این علی بین شما جانشین من است، او کسی است که در همه امور باید به او مراجعه کرده و تکیه کنید. در طهارت و پاکی دنبال جایگزینی برای او نباشید زیرا هیچکس نمی تواند در این فضیلت با او برابری کند.» سپس دست او را گرفت و بالا برد.

لازم به ذکر است که پیامبر اکرم (ص) علاوه بر روز تطهیر، بارها و بارها آل و اهل خود را معرفی نمودند، چنانکه سعد بن ابی وقاص روایت می کند که در روز مباهله هنگامی که آیه «قُلْ تعالَوا نَدْعُ اَبْناءَکُمْ..» نازل شد، پیامبر (ص) ، علی و فاطمه و حسن و حسین را طلبید و فرمود «اللهمَّ هُولاءِ آلی» خداوندا، اینها آل من هستند.(2) در روایت دیگر پیامبر (ص) به نصارای نجران فرمود: «اگر مباهله کنید با اصحاب کساء، این صحرا بر شما یکپارچه آتش می شود.(3) فریقین اجتماع دارند

ص: 119

که مباهله فقط با این پنج تن صورت گرفته، پس معلوم می شود که آل و اهل پیامبر (ص) هم فقط همین افراد هستند.

سید حمیری نیز ضمن به شعر درآوردن داستان مباهله، به اصحاب خمسه کساء اشاره می کند:

اَوَلَمْ یَقُلْ لِلْمشرکینَ و کَذَّبوا بِاْلَوحْی و اتَّخَذوا الهُدی سُخْریّا

قُوموا بِاَنْفُسِنا و اَنفُسِکُمْ معاً و نِساؤُنا وَ بَنیکُمُ وَ بَنیّا

نَدْعو فَنَجعلْ لَعْنَةَ اللّهِ الّتی تَغْشِی الظَّلومَ العانِدَ الشَّقِیّا

نَصَبَ الکساء فکانَ فیه خَمسةٌ خَیرُ البریَّةِ کُلُّها اِنسیّا(1)

آیا به مشرکانی که وحی را تکذیب کرده و هدایت را به مسخره گرفتند نگفت که بیایید با جانهایمان و جانهایتان و زنانمان و فرزندان شما و ما، همگی دعا کنیم و لعنت خدا را بر دشمن لجوج و شقّی بطلبیم. عبا را برافراشت در حالی که در زیر آن پنج نفر بودند که در بین آدمیان، بهترین همه آنان می باشند.

جریان مباهله و معرفی اصحاب کساء را سید در قصیده بیست و دو بیتی دیگری که در فضائل اهل بیت سروده، اینطور به نظم می کشد:

اِذْ قال کُرْزٌ هاؤُموا اَبْناءَکُمْ وَ نِساءَکُمْ حَتّی نُباهِلَ فی غَدِ

فَاَتَی النَّبِیُ بفاطمٍ و وَلَیِّها و حُسینٍ و الحسنِ الکریمِ المَصْعَدِ

جبریلُ سادِسُهُم فَاَکْرَمُ سادسٍ وَ اَخیرُ مُنتَجَبٍ لِاَفْضَلِ مَشْهدِ(2)

آن هنگام که بزرگ نصاری گفت: فردا پسران و زنانتان را بیاورید تا مباهله کنیم. پس پیامبر آمد با فاطمه و علی و حسن و حسین (این پنج نفر، ششمی نداشتند مگر آنکه) جبرئیل ششمین ایشان بود. چه خوب ششمین نفری و واپسین برگزیده ای بود جبرئیل برای برترین ماجرا.

سید حمیری در جایی دیگر، آل محمد (ص) را منحصر در اصحاب کساء

ص: 120

می نماید و شرط ورود بر حوض پیامبر (ص) و سیراب شدن از آن را تنها در حبّ همین افراد می داند:

لا تَمْدَحُنَّ سِوَی النَّبَیِّ و آلِهِ فَلَقَدْ اَراکَ اذا مَدَحْتَ مُجیدا

اَهلُ الکِساء(1) تَقیهِمْ نَفسی الرَّدی وَلَهُم اَکونُ مُوالیاً وَ وَدودا طابَ الوُرودُ بِحّبَ آلِ محمَّدٍ حوضَ النَّبِیِّ اذا اَرَدْتُ وُرودا

سُقیاً لِشیعةِ اَحْمَدٍ وَ وَصِیّهِ اَعْنِی الاءِمامَ وَلِیُّنا الَمحْسودا

اَعْنِی المُوَحدَّ قبلَ کلِ مُوحِّدٍ لا عابداً صَنَما و لا جُلْمودا

اَعْنی الذی نَصَر النَّبِیَّ مُحمّداً وَوَقاهُ کیدَ مَعاشِرٍ وَ مَکیدا...(2)

غیر از پیامبر و آل او، کسی را مدح نکن که اگر ایشان را مدح کنی نیکو گفته ای. آل پیامبر یعنی اصحاب کساء را مدح کن که جان من سپر مصیبت های آنان باد و من مُوالی و دوستداران ایشان هستم. چه خوش است وارد شدن بر حوض نبی به وسیله حب آل محمد. سیراب باد شیعیان احمد مختار و وصیّ او. مرادم از وصیّ او، همان امام و سرپرستِ موردِ حسد واقع شده، می باشد. مرادم از وصی پیامبر همان موحد و خداپرستی است که قبل از همه موحدان بود و هیچگاه بت نپرستید. مرادم همان کسی است که همه جا پیامبر را یاری نمود و از حیله و مکر دشمنان حفاظت کرد.

سید حمیری تنها امامان بعد از پیامبر (ص) را مصداق آل و اهل می داند و در قالب حصر چنین می گوید:

هُمْ الائمةُ بَعدَ المصطفی و هُمْ مَنِ اهتدی بِالهُدی و الناسُ ضُلاّلُ

ص: 121

و اَنهم خیرُ من یَمْشی عَلی قَدَمٍ و هُم لِاَحْمدَ اهلُ البیتِ و آلُ(1)

تنها ایشان بعد از پیامبر، امامان مردم هستند و تنها ایشان هدایت یافتند، در حالی که مردم در گمراهی به سر می بردند. ایشان بهترین کسانی هستند که روی زمین راه می روند و تنها ایشان اهل بیت احمد و آل او می باشند نه دیگری.

گویند فضیلتی برای علی (ع) و اهل بیت او نبود مگر آن که این شاعر توانا، آن را به نظم می کشید. وی در راه بیان فضائل ایشان از هر فرصتی استفاده می کرد. حتی گاهی شعرش با هجو شخصی آغاز شده ولی مبدّل به مدح خاندان پیامبر (ص) گشته است. مثلاً قاضی بصره شخصی بود به نام «سوار بن عبدالله عنبری» که به سبب اختلاف در مذهب، با سید بسیار دشمن بود. به او گفتند: سید حمیری احدی از صحابه را نگذاشته مگر آن که هجو کرده است. لذا قاضی دستور داد او را حبس کنند. بنی هاشم و شیعیان جمع شده و به قاضی گفتند: اگر سید رااز حبس خارج نکنی، زندان را خراب کرده و آزادش می نماییم، چطور اگر کسی مدح تو را بگوید، به او پاداش می دهی؟! اما اگر مدح اهل بیت بگوید زندانی اش می کنی؟! قاضی مجبور شد سید را آزاد کند. شاعر شجاع شیعه قصیده ای گفت که در ابتدای آن خطاب به قاضی سوار می گوید: تو را چه به برادر پیامبر (ص) ، تو که سر تا به پا عیب و عار هستی، چه می گویی درباره کسی که چنین و چنان است... و فضائل علی (ع) را یکی یکی می شمارد و به اهل کساء چنین اشاره می کند:

حُبّاً علیاً و حُسَیْنا معاً و الحسنَ الطُّهْرَ لِاَ ُطْهارِ

و فاطماً أهلَ الِکساءِ الأُولی خُصُّوا بِاِکرامٍ وایثارِ

فَمُبْغِضُ اللّهِ یُری بُغْضُهُمْ یَصیرُ لِلْخِزیِ و للِنّارِ(2)

من محبّ علی و حسن و حسینِ پاک و مطهر و فاطمه هستم که اهل کساء بوده و سراسر زندگی ایشان پر از اکرام و ایثار و فداکاری است. هرکس بغض ایشان را

ص: 122

داشته باشد گویا با خدا دشمنی کرده و به سوی خواری و جهنم می رود.

چنانچه ذکر شد سید در گفتن شعر، غرض مادی نداشت و تنها انگیزه او حبّ اهل بیت علیهم السلام بود. توجه کنید که چطور شعرش را به ایشان هدیه کرده و در ضمن به مفاد آیه تطهیر، اشاره می کند:

اِلی اَهْلِ بَیْتٍ اُذْهِبَ الرّجسُ عَنْهُمُ وَ صُفُّوا من الاَدْناسِ طُراً و طُیِّبَوا

اِلی اَهْلِ بِیْتٍ ما لِمَنْ کانَ مُؤمناً مِنَ النّاسِ عَنْهُمْ فِی الوِلایَةِ مَذْهَبُ...

اَتَنْهینَنی عَنْ حبِّ آلِ مُحِّمدٍ؟ وَ حُبُهُمْ مِمّا بِهِ اَتَّقَرَبُ(1)

تقدیم به اهل بیتی که رجس و پلیدی از ایشان زدوده شده و از همه ناپاکی ها تصفیه شده و پاک و پاکیزه اند. تقدیم به اهل بیتی که مذهب مؤمنان در قبول ولایت ایشان است. آیا مرا از حبّ آل محمد نهی می کنید؟ و حال آن که من به وسیله حب ایشان، به خدا تقرب می جویم.

به عنوان حسنِ ختام اشعار سید حمیری، ابیاتی را می آوریم که در آن، سید به همگان می آموزد تا فقط کسانی را دوست بدارند که خدا امر به دوستی ایشان نموده است. پیامبر (ص) بارها از خداوند طلب کرده که «خدا دوست باش با هر که با علی و اهل بیت من دوست است و دشمن باش با هر که با ایشان دشمن است.» اساساً باید دانست که دوستی اهل بیت بدون دشمنی با دشمنان آنان سودی ندارد. چنانچه در گفتگوی امام صادق (ع) و سید حمیری به آن اشاره شد، و این حقیقتی است که حتی دشمنان اهل بیت هم به آن اعتراف دارند. این عمروعاص است که می گوید:

فَاِنْ لَمْ تَبْرَ مِنٌ اَعدا عَلِیًّ فَما لکَفی مَحَبَّتهِ ثَوابُ(2)

اگر از دشمنان علی (ع) برائت و بیزاری نجوئی، در دوست داشتن او، برای تو ثواب

ص: 123

و پاداش حاصل نمی شود.

لذا سید حمیری همواره به این وظیفه مهم، یعنی تبّری از دشمنان اهل بیت تصریح می کرد. در این ابیات نیز ضمن اظهار تعجب از کسی که به او می گوید: باید همه را دوست بداری!! لعنت خود را نثار دشمنان اهل کساء می کند:

وَ لَقَدْ عَجِبْتُ لِقائِلِ لی مَرَّةً عَلامةٍ فَهِمِ مِنَ الفُهِماءِ

اَهَجَرْتَ قَِومَکَ طاعِناً فی دینِهِم؟ وَ سَلَکْتَ غیرَ مَسالِکِ الفُقَهاءِ

اَلاّ مَزَجْتَ بَحُبِّ آل محمدٍ حُبَّ الجَمیعِ فَکُنْتَ أهلَ وفاءِ؟

فَاَجَبْتُهُ بِجوابٍ غَیرِ مُباعِدٍ لِلْحَقِّ، ملبوسٍ علیه غِطاءِ

اهلُ الکساء اَحِبَّتی فهُمُ اللّذو فَرَضَ الالِهُ لَهُمْ عَلیَّ وِلائی

وَ لِمَنْ اَحَبَّهُم وَ والی دینَهم فَلَهُمْ عَلَیَّ مَوَدَةٌ بِصَفاءِ

وَالعانِدونَ لَهُم عَلَیهِمْ لَعنتی وَ اَخُصُّهُمْ مِنّی بِقَصدِ هَجاءِ(1)

روزی گوینده ای که خود را عالم و آگاه می دانست به من گفت: آیا از قوم خود دوری کرده و دین آنها را مذمت می نمایی؟ با این کار راه دانایان را نرفته ای. چه می شود با آل محمد همه را در دوستی شریک کنی و همه را دوست بداری؟ من از سخن او تعجب کرده و جوابی دادم که نه از حق دور بود و نه پرده های ابهام آن را پوشانده بود. به او گفتم: محبوبانِ من فقط اهل کساء هستند که خداوند دوستی ایشان را بر من واجب کرده. (اما موضع من نسبت به بقیه مردم چنین است که) هرکس اهل کساء را دوست بدارد عشق خالصانه من شامل او می شود ولی هرکس دشمنی آنها را پیشه خود کند، هم او را لعنت می کنم و هم هجو و مذّمتِ من به او اختصاص خواهد یافت.

ص: 124

ص: 125

را وسیله قضاء دین خود قرار داده ایم؟اما درباره صلح بین دو قبیله، ما به خاطر خدا با شما دشمنی کرده و می کنیم، پس بخاطر دنیا صلح نمی کنیم. اما اینکه گفتی یزید کفو ندارد، بدانکه امارت او، در کفایت او نیفزوده و هرکس قبلاً کفو او بوده، اکنون هم هست. اما اینکه گفتی مردم غبطه می خورند بدانکه اگر او داماد ما شود جهلاء به حال ما غبطه می خورند و عقلا به حال او غبطه می خورند که خوشا به حالش».

سپس امام (ع) فرمود: ای مردم همه شاهد باشید که من ام کلثوم دختر عبدالله بن جعفر طیار را برای پسرعمویش قاسم بن محمد بن جعفر طیار عقد نمودم.

مروان عصبانی شد و گفت: ای بنی هاشم شما باز هم حیله کردید و این کار از عداوت شما سرچشمه گرفته است. سپس با دو بیت شعر، جسارت خود را کامل کرد.

اما ذکوان، شاعر مورد بحث ما ساکت ننشست و در جواب آن بی ادبی، چنین گفت که مفاد آیه تطهیر است:

اَماطَ اللّهُ مِنْهُمْ کُلَّ رِجْسٍ وَ طَهَّرهُمْ بِذالکَ فِی المَثانی

فَمالَهُمْ سِواهُمْ مِنْ نظیرٍ وَ لا کُفْوٍ هُناکَ وَ لا مُدانی

اَیُجْعَلُ کلُّ جَبّارٍ عَنیدٍ اِلی الاَخیارِ مِنْ أهلِ الجِنان؟(1)

خداوند از ایشان همه پلیدی ها را زدوده و پاک و مطهرشان ساخته و این مطلب در قرآن آمده است. برای این خاندان غیر از خودشان نظیر و کفوی وجود ندارد. آیا هر جبار سرکشی می تواند هم ردیف اخیار بهشتی بشود؟

ص: 126

ص: 127

ابتدا نزد «والبة بن حباب» شعر و ادب آموخت(1) و پس از مرگ او از محضر «خلف احمر» عالمِ نحوی و شاعرِ معروف، استفاده برد.(2)

ابونواس نمی خواست قبل از اختلاط با اعراب خالص، معروف شود(3) لذا به بادیه و صحرا رفت و یک سال ماند، تا زبانش فصیح شد و به کوفه برگشت.(4) به طوری که جاحظ می گوید: احدی را عالم تر به لغت و فصیح تر در لهجه و شیرین تر در کلام، از ابونواس ندیدم.(5) قرآن را نیز نزد یعقوب حَضرَمی آنچنان فرا گرفت که به او گفت: ای ابونواس برو که اَقْرَء اهلِ بصره هستی.(6) به علوم لغت و فقه و حدیث و احکام و «ناسخ و منسوخ» نیز دست یافت.(7) ولی با این همه، فاسق بود به طوری که خوشگذران ها و لااُبالی ها او را به یک دینار اجیر می کردند و او با ادوات موسیقی از صبح تا شام در اختیار ایشان می ماند.(8)

امام شافعی می گوید: «اگر فسق و مجونِ(9) ابونواس نبود، از وی کسب علم می کردم.(10) وی حتی در شعرش فسقِ فاسقان عصر خود را به نظم می کشید.(11) البته ابونواس مُلحد نبوده بلکه به عفو خدا شدیداً تکیه داشت.(12)

سپس به بغداد رفته مقّرب درگاه هارون شد و مدح وی کرد و هارون هم از فسق و مستی، استهزاء او به اوامر و نواهِی دین چشم پوشید.(13)

بعد از هارون به امین پیوست اما مأمون بارها از او خواست که به دربارش برود. با اینکه ابونواس شعوبی بوده، اصل او هم از فارس بود و مأمون به ایرانیان احترام

ص: 128

می گذاشت و پایتخت خود را هم در آنجا قرار داده بود، ولی شاعر، به دربار مأمون نرفت.(1) هنگامی که امین کشته شد، نوعی یأس و ناامیدی به او روی آورد لذا از اعمال خود دست کشیده، زاهد شد و توبه و استغفار نمود و شراب را کنار گذاشت و تا آخر عمر سراغ فسق نرفته در بغداد ماند تا اینکه در سن 54 سالگی از دنیا رفت.(2) وفات او را در سال 198 یا 196 دانسته اند.(3)

ابونواس در بسیاری از علوم دست داشت ولی علم او در شعر بر سایر علومش غلبه کرد،(4) بطوری که پرچمدار شعر در عصر خود شد.(5) به قحطانیان تعصب داشته و اشعار زیادی ضد عدنانیان دارد.(6) او اولین کسی است که در شعر، سبکی نو ایجاد کرد و شعر را از لهجه بَدَوی خارج نمود.(7) دیوان او مشهور و چندین بار چاپ شده است،(8) اما همانطور که «حاجی خلیفه» می گوید، چون چندین نفر از فضلا اشعار او را جمع کردند، لذا دیوان او مختلف شده است.(9) بزرگان زیادی درباره او کتاب نوشته اند مانند ابن منظور، عمر فَرّوخ، زکی محاسنی، عباس مصطفی عمار و...(10) در ستایش او نیز سخن بسیار است. ابوعبیده یکی از اساتید او می گوید: «ابونواس در متأخرین مانند امرءالقیس در متقدّمین است.»(11)

سخن امام شافعی و جاحظ درباره وسعت علم و نیز فصاحت او، گذشت و «کلثوم عتابی» گوید: اگر ابونواس جاهلیت را درک کرده بود، کسی بر او برتری نمی یافت.(12) از اسماعیل بن نوبخت نقل شده که کسی را به وسعت علمِ ابونواس

ص: 129

ندیدم(1) . ابن منظور تاریخ او و شعرش را در کتابی بنام «اخبار ابونواس» جمع کرد.(2) ابوحاتم نیز درباره او می گوید: معانی، مدفون بودند، ابونواس آنها را خارج کرد.(3)

ص: 130

مُستَمسِکاً بِمُحمدٍ و بِالِهِ اِنَّ المُوَفَّق مَنْ بِهِم یَستَعْصِمُ

ثمَالشَفاعَةَ مِن نبیِّکَ أحمدٍ ثُمَّ الحِمایَةَ مِن علّیٍ اُعلمُ

ثمَ الحسینَ و بعدَهُ اولادَهُ ساداتُنا حتّی الامام مُکْتَمُ

ساداتُ حُرِّ مَلْجَأٌ مُسْتَعصَمُ بِهِم اَلوذُ فذاکَ حِصْنٌ محکمُ(1)

بارالها، اگر گناهان من عظیم است ولی می دانم که عفو تو عظیم تر است. پروردگارا، همانطور که امر کردی، با تضرّع و زاری به درگاهت آمده تو را می خوانم، اما اگر دستِ مرا ردکنی چه کسی به من رحم می کند؟ خدایا، اگر به رحمت تو فقط نیکوکاران امیدوار باشند، پس مجرمین چه کسی را بخوانند و به چه کسی امیدوار باشند؟ من هیچ وسیله تقرب و نزدیکی به تو ندارم غیر از امید و حسن ظن و اینکه کافر و ملحد نبوده مسلمانم، در حالی که دست به دامن محمد و آل محمد زده ام زیرا هرکس به ایشان تمسّک پیدا کند موفّق خواهد بود. دیگر وسیله ام، شفاعتِ پیامبرت احمد و حمایت علی است سپس حسین و اولاد او تا امام غایب حضرت مهدی. همه اینها سادات و رهبران من و ملجأ و پناه من هستند که به آنان پناهنده می شوم زیرا قلعه ای محکمند.

ص: 131

ص: 132

جا زندگی کرد تا در آخرین شب ماه رجب سال 204 در سن 54 سالگی از دنیا رفته و در مصر دفن شد.(1) مزار او در قاهره معروف است.(2)

درباره مقام علمی و دینی امام شافعی سخن فراوان است. وی بسیار باهوش بوده و او را شاعرترین، ادیب ترین و عالم ترین مردم در فقه و قرائات دانسته اند.(3) در فقه و حدیث نیز به قدری متبحر بود که در سن 18 یا 20 سالگی فتوا می داد.(4)

احمد بن حنبل، یکی دیگر از ائمه چهارگانه اهل سنت می گفت: «هرکس در دست او قلمدان و کاغذ باشد _ کنایه از اینکه اهل علم باشد _ بر گردن او از شافعی حق است»(5) و نیز می گفت: «خداوند در ابتدای هر قرن یک نفر را برای تجدید دین می فرستد، ابتدای قرن اول عمر بن عبدالعزیز آمد و مجّددِ قرنِ دوم شافعی است.»(6) داود بن علی طاهری که صاحب کتابی در فضائل شافعی است می گوید: «وی ویژگی هایی دارد که در غیر او جمع نشده، شرافت نسب، درستی دین، سخاوت، حدیث شناسی، و حفظ کتاب و حُسن تألیف»(7) و نیز گفته اند شافعی اَعلم مردم به معانی قرآن و سنت است.(8) یونس بن عبدُ الاعلی می گوید: شافعی چنین بود که اگر در عربیت سخن می گفت، می گفتم اعلمِ مردم است و اگر در شعر تکلم می کرد می گفتم اعلمِ مردم است و نیز اگر در فقه سخن می گفت.(9)

تصانیف شافعی بسیار است مانند: «المسند» در الحدیث، «احکام القرآن»، «اختلاف الحدیث»، «الاُمّ» در فقه که 7 جلد است، «سنن»، «الرساله» در اصول فقه، و...

ص: 133

شرح حال او در منابع بسیاری آمده است. زرکلی در «الاعلام» غیر از مقاله ها، 61 منبع خطی و چاپی نام می برد. همچنین بزرگانی چون «ابن حجر عسقلانی»، «عبدالرؤف مناوی» «حسین الرفاعی» و «محمد ابوزهره» درباره زندگی و مناقب امام شافعی، کتابهای جداگانه، نوشته اند.

ص: 134

تشکیک شده، ولی در مصداق سفینه های نجات و آیه مودت و حبل اللّه، هیچگاه شک نکرده و هرگز احدی حتی همسران رسول در این جمع داخل نبوده اند. اما باز امام شافعی در شعری دیگر، پنج تن را معرفی کرده و برائت و بیزاری خود را از دشمنان ایشان اعلام می کند. حموینی در «فرائدالسمطین» نقل کرده که به شافعی گفتند: جمعی از مردم تحمل ندارند فضائل اهل بیت را بشنوند. اگر کسی نام آنها را ببرد، فوراً به او «رافضی» می گویند یعنی از دین خارج شده ای.

امام شافعی این ابیات را انشا کرد که با توجه به سخنی که به شافعی گفته شده، صریحاً معرفی اهل بیت است.

اذا فی مجلسٍ ذَکَروا عَلیاً و سِبْطَیْهِ و فاطمةَ الزَّکِیّه

فَاَجْری بعضُهُم ذِکری سِواهمْ فَأیْقَنُ انَّهُ لِسَلَقْلَقِیّه

اذا ذَکروا عَلیاً او بَنیهِ تَشاغَلَ بالرّوایاتِ الدَّنِیّه

وَ قالَ تَجاوَزوا یا قومِ هذا فَهذا مِن حدیثِ الرّافِضیَّه

بَرِئْتُ الی المُهَیْمِنِ مِنْ اُناسٍ یَرَوْنَ الرَّفْضَ حُبَّ الفاطِمَیّه

عَلی آل الرّسولِ صلاةُ رَبّی وَ لَعْنَتُهُ لِتِلْکَ الجاهلِیْه(1)

هرگاه در مجلسی نام علی و فاطمه و دو پسر آنها برده می شود، بعضی از مردم فوراً موضوع را عوض کرده سخن غیر ایشان را می گویند. لذا من یقین می کنم که آنها زاده زَنانِ بدکاره اند، زیرا وقتی ذکر علی و پسرانش به میان می آید، از آن همه روایات مستند در فضائل ایشان، روگردانده و به روایات ضعیف و سست توجه می کنند و می گویند: این روایات را رها کنید زیرا از سخنان رافضیان است. من به سوی خدای بزرگ بیزاری می جویم از مردمی که حب فاطمه و فاطمیان را رفض می شمارند. درود و صلوات خدا بر این پنج نفر آل رسول، لعنت خدا بر آن مرام جاهلی.

وقتی شافعی آل محمد و اهل بیت او را به این وضوح معرفی می کند، در آیه

ص: 135

تطهیر هم همین پنج نفر مصداق طهارت هستند، زیرا نمی شود اهل بیت در یک جا پنج نفر باشند و در جای دیگر غیر ایشان. هر بیت از اشعار شافعی اشاره به آیه یا روایتی در فضائل اهل بیت دارد. همان شافعی که گفته می شود اعلم مردم به معانی قرآن و سنت است.(1)

همان شافعی که احمد بن حنبل می گوید: «احدی را ندیدم بیشتر از او پیرو سنت پیامبر باشد» و نیز می گفت: «ما عموم و خصوص و ناسخ و منسوخ حدیث رسول الله را یاد نگرفتیم مگر از شافعی.»(2) همان شافعی که بخشی از مراتب علمی و دینی او ذکر شد.

آیا چنین شخصی در معرفی افراد اهل بیت اشتباه می کند؟ و آیا اگر همسران پیامبر (ص) هم شامل اهل بیت می شدند او نمی دانست؟ آیا برداشت شافعی از آیات و روایات و نیز عقاید او همان عقیده شیعه نیست؟ پس به چه دلیل، ابن کثیر او را مخالف شیعه می داند؟(3)

عشق و محبت شدید امام شافعی را به اهل بیت در دوبیتی های زیر نیز به وضوح بیابید:

یا اَهلَ بَیْتِ رَسولِ اللّهِ حُبُّکُمُ فَرضُ مِنَ اللّهِ فِی القرآنِ اَنْزَلَهْ

کَفاکُمْ مِن عَظیمِ القَدرْ أَنَّکُمُ مَنْ لَمْ یُصَّلِ عَلَیْکُمُ لا صَلاةَ لَهُ(4)

ای خاندان پیامبر، دوستی شما در قرآن واجب شمرده شده است. در عظمتِ مقام و عُلوشانِ شما همین بس که هرکس در نمازش بر شما درود نفرستد، نماز او صحیح نیست.

لَئنْ کانَ ذَنبی حبُ آلِ محمّدٍ فذالِکَ ذَنبُ لَسْتُ عَنهُ اَتُوبُ

هُمُ شُفَعائی یومَ حَشْری و مَوقِفی اذا ما بَدَتْ لِلنّاظِرینَ خُطوبُ(5)

ص: 136

اگر گناه من دوستیِ اهل بیتِ پیامبر است، پس بدانید این گناهی است که هیچگاه از آن توبه نخواهم کرد. زیرا ایشان آن هنگام که در قیامت، شدائد و مصیبت ها آشکار می شود، شفیعان من هستند. اشعار شافعی در مدح و ذکر فضائل اهل بیت و نیز رثاء امام حسین فراوان است.(1)

ص: 137

ص: 138

خداوند بر او منت نهاده و به دست «حبیب بن مسلمه فَهری» اسلام آورد.(1)

این شاعر ملقب به «دیک الجن» شده(2) به همین نام معروف گشت، زیرا چشمانش سبز بود.(3) دیک الجن شعوبی مذهب و منکر فضیلت عرب بر عجم بود و اعتقاد داشت که ما هم مثل اعراب مسلمانیم و در قیامت هم فرقی نداریم و لذا ایشان را بر ما برتری نیست،(4) و حتی بر اعراب فخر می کرد.(5) سرانجام در سال 235 یا 236(6) بعد از هفتاد و اندی عمر، در ایام متوکل(7) و در شهر حمص(8) از دنیا رفت.

ص: 139

همچنین در این قصیده دیک الجن ضمن برشمردن فضائل امیرالمؤمنین (ع) و اشاره به پاکی و عصمت او، حسرت و تأسف خویش را نسبت به محروم بودن اهل بیت پیامبر (ص) از حقوق خودشان ابراز می کند:

شَرَفی مَحَبَّةُ مَعْشرٍ شَرُفوا بِسورةِ هَلْ أتی

وَ ولایَ مَنْ فی فَتْکِهِ سَمّاهُ ذوالعرشِ الفَتی

لَمْ یَعْبُدِ الاصْنامَ قَطُّ وَ لا أَلامَ(1) و لا عَتا(2) ثَبْتٌ اذا قَدَما سِواهُ ألی المَهاوی زَلَّتا

ثِقْلُ الهُدی و کتابُهُ بَعدَ النَّبِیّ تَشَتَّتا

واحَسْرَتا مِن ذُلِّهِمْ وَ خُضوعهمْ واحَسْرتا

طالَتْ حَیاةُ عَدُوّهِم حَتّی مَتی و إلی متیّ؟!(3)

عزت و شرف من، عشق و محبت به گروهی است که با سوره «هل اتی» شرافت و برتری یافتند و مولای من کسی است که _ در جنگ احد _ هنگام حمله، خداوند او را «جوانمرد» نامید _ با ندای لافتی الا علی..._ او کسی است که هرگز بت نپرستید و هرگز جود و کرم را از یاد نبرد و هرگز استکبار نورزید. او همان کسی است که وقتی همه قدمها در مهالک و گناه ها می لغزند، وی نمی لغزد و ثابت قدم است، زیرا معصوم است. او به همراه قرآن، ثقل هدایت است که بعد از وفات پیامبر - متأسفانه _ جدا شدند. واحسرتا! از اینکه مردم به ایشان توجه نکرده و آنها را واگذاشتند. واحسرتا! تا کی و تا چند باید دشمنان آنها زنده بمانند!؟!

ص: 140

ص: 141

وقتی بنی عباس، به عنوان دفاع از عترت، بر روی کار آمدند، اما خلاف گفته های خویش عمل کردند، علویان هم از پا ننشسته و به فداکاری و طرفداری برخاستند.(1)

دعبل، شاعرِ شیعه فانی در ولاءِ اهل بیت نیز، به آل محمد (ص) تعصب داشته خلافت و امامت را حق آنها می دانست.(2) به همین سبب همه خلفا و وزرا را هجو کرد،(3) و گویا با این هجوگویی از عباسیان انتقام می گرفت.(4) به همین سبب، پیوسته فراری بود و این جمله او بسیار معروف است که می گفت: من 40 سال یا به روایتی 50 سال است که چوبه دارم را به دوش می کشم اما کسی را نمی یابم که مرا به دار بکشد.(5)

دعبل ابتدا به دربار هارون الرشید رفت و به دلائلی هجو او نمی گفت.(6) ولی بعد از مرگ هارون، اولین کسی که موردِ هجوِ شاعر واقع شد همان هارون بود(7) و بعد مأمون و معتصم و واثق را نیز هجو گفت.

دعبل "ابن زَیّات" را هجو کرد. به او گفتند چرا در جواب هجو دعبل، چیزی نمی گویی و کاری نمی کنی؟ گفت: دعبل را چه باک، که ما بر علیه او چه کنیم؛ او 30 سال است دارِ خود را به دوش می کشد.(8)

دعبل از راویان حدیث هم بوده و ابن شهرآشوب در "معالم" او را از اصحاب امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) شمرده است.(9) در علم تاریخ و ادبیات هم ید طولا

ص: 142

داشته و تألیفاتی نیز دارد.(1) اما شاید بیشتر شهرت او به سبب اشعار گرانبهای اوست بطوری که "بُحْتُری " شاعر معروف، می گفت: «دعبل نزد من از مسلم بن ولید انصاری _ که او نیز از شاعران مشهور است _ شاعرتر می باشد زیرا کلام او از نظر عربی، فصیح تر است».(2)

دعبل از دوستان بحُتُری بود و آن هنگام که "ابوتمام" شاعر معروف، و دعبل، از دنیا رفتند. بحتری هر دو را رثاء گفته و با عبارت «دو برادرم» از ایشان یاد نموده است.(3) دعبل صاحب قصیده «تائیه» معروف در مدح آل رسول، با مطلعِ "مدَارِسُ آیاتٍ..." می باشد که "اشهر من الشمس" است.(4) ابوالفرج اصفهانی در "الاغانی "می گوید: "تائیه دعبل از نیکوترین شعرها و عالی ترین مدائح اهل بیت است».(5) ابن عساکر در تاریخش می نویسد: وقتی مأمون در خلافت مستقر شده سکه به نام خود زد، تصمیم گرفت آثار موجود در فضائل آل رسول علیهم السلام را جمع کند. تائیه دعبل را هم برایش آوردند. دعبل را طلبید و گفت: تو در امان هستی هرچه که باشد، تائیه ات را بخوان. بدان که من آن را خوانده و روایت هم کرده ام ولی دوست دارم از زبان تو بشنوم.(6)

اشعار دعبل در مدح امیرالمؤمنین علی (ع) و رثاء امام حسین (ع) نیز فراوان است.(7)

سرانجام این پیر عاشق اهل بیت را در سال 246 در سن 79 سالگی با ظلم و ستم شهید کردند.(8) در اواخر خلافت متوکل، "مالک بن طوق "امیر "جزیره" به

ص: 143

شخصی 10 هزار درهم داد تا دعبل را مسموم کرد.(1)

آثاری که از او بجا مانده عبارتند از: کتابی در مناقب و مثالب عرب، کتاب "طبقات الشعراء" که بسیاری از علماء بعد از او، از آن استفاده کرده اند مثل مرزبانی در " معجم الشعرا"، خطیب بغدادی و ابن عساکر و ابن خلکان در تاریخ هایشان، یافعی در "مرآت الجنان" و ابن حجر در "الاصابه" که بیش از همه از این کتابِ دعبل نقل کرده است.

همچنین کتاب "الوحدة" و "اخبار شعراء بصره" و "اخبار شعراء حجاز "و...(2)

ص: 144

منازلُ کانت لِلصَّلاةِ و لِلتُّقی وَ لِلصَّومِ و التَّطهیرِ وَ الحَسَناتِ

منازلُ جبریلُ الامینِ یَحِلُّها مِنَ اللّهِ بالتَّسلیمِ و الرَّحَماتِ(1)

خانه هایی که محل نزول وحی خدا بود که در این خانه ها بر احمد (ص) پیامبری که نام او در نمازها هر صبح و شام برده می شود، وحی نازل می شد. منازل قومی که مردم به برکت هدایت ایشان، هدایت می یافتند و بواسطه آنها از لغزشها ایمن می شدند. منازلی که مخصوص نماز و پرهیزکاری و روزه بود. منازلی که پاک و مطهر و دارای نیکویی ها بود، خانه هایی که محل نزول جبرئیل بود، آن که در وحی خداوند، امین است و از جانب خداوند با سلام و رحمت برایشان وارد می شود.

ص: 145

ص: 146

چه نیکو برخلافت حضرت علی (ع) استدلال می کند و حال آنکه مسیحی است! وامق می گوید:

اَلَیْسَ بُخُمٍّ قَدْ اَقامَ «محمّدٌ» «علیاً» بِاحضارِ المَلَأْ فی المَواسِمَ

فقالَ لهم: مَنْ کنتُ مَولاهُ منکُمُ فمولاکم بَعْدی «علیُّ بنُ فاطِمِ»

فقالَ اِلهی کُنْ وَلِیَّ وَلِیَّهِ وَ عادِ اَعادیهِ عَلی رَغْمِ راغمِ(1)

آیا در غدیرخم در ملاء عام محمد (ص) ، علی (ع) را معرفی نکرد؟ آیا نگفت، هرکسی من مولای اویم، بعد از من علی پسر فاطمه بنت اسد، مولای اوست؟ و گفت: خدایا علیرغمِ دلخواه مخالفانش با دشمنانِ او دشمن باش و دوستدارِ او را دوست بدار.

وامق سپس خطاب به امام علی (ع) کرده و فضائل او را یکی یکی می شمارد و شجاعت هایش را در جنگ ها بازگو می کند. سپس می گوید:

و کنتَ اَحَقَّ النّاسِ بَعْدَ مُحَمّدٍ وَ لَیْسَ جَهولُ القومِ فی حُکمِ عالِم(2)

یا علی، تو سزاوارترین مردم بعد از محمّد به خلافت و جانشینی او بودی زیرا جاهل ترین فردِ قوم، نمی تواند در جای عالم بنشیند.

ص: 147

حدیث ابوخالد کابلی را می آورد که امام باقر (ع) می فرماید:«یا ابا خالد، النورُ واللهِ الائمةُ من آل محمد (ص) ».

ای ابو خالد، به خدا قسم که «نور» در آیه امامان از آل محمد هستند. سپس ابن شهر آشوب، اشعار وامق نصرانی را می آورد که گفته:

اذا ظَلُمَتْ طُرُقُ الرَّشادِ عنِ الهُدی قَالُ رسولُ اللّهِ کانَتْ مَصابِحا

سلیلُ عَلیِّ المرتضی و ابنُ فاطمٍ مَعاشِرُ کانوا لِلْغِوایَةِ(1) رامِحاً(2) وَ لَیْسَ یُوالی اَهلَ بیتِ محمّدٍ سِوی عاقِلٍ فی دینِهِ ظَلَّ راجِحاً(3)

(پیامبر اکرم (ص) فرمودند) آن زمانی که راه های هدایت تاریک شود، علی مرتضی و فرزندان او و پسران فاطمه همچون چراغ هایی در این تاریکی می درخشند. ایشان گروهی هستند که گمراهی را می رانند. بجز کسی که عقل دارد و در دین خود عاقلانه فکر می کند، کسی اهل بیت محمّد را دوست ندارد. وامق هم جز علی مرتضی و فاطمه و فرزندان او علیهم السلام کسی را «اهل بیت محمّد» به حساب نمی آورد.

ص: 148

ص: 149

«چین های سطل چرمی» معروف است، زیرا بعضی از قافیه ها، در یک بیت، مرفوع و همان قافیه، در بیت دیگر مجرور می باشد. اولین کسی که این نوع شعر را سروده، طلحة بن عبیدالله عونی است.(1)

اشعار عونی در مدح و رثای اهل بیت، فراوان است. یکی از قصائد بسیار زیبا و خواندنی او قصیده معروف به «مذهبه» است که در آن به پاک و مطهر بودن امام علی (ع) و بسیاری از فضائل حضرت و نیز نام های امیرالمؤمنین در تورات و انجیل و زبور اشاره می شود.(2)

عاقبت پاداش این شاعر مخلص این بود که در سال 443 وقتی فتنه بین شیعه و سنی بالا گرفت و در بغداد به حرم موسی بن جعفر (ع) و جواد الائمه (ع) حمله کرده و آنجا را آتش زده و غارت نمودند، قبر بعضی از شیعیان از جمله همین عونی و نیز «ناشی ء صغیر» و دیگران را به جرم شیعه بودن شکافته و به آتش کشیدند.(3) ابن اثیر می گوید، در این ماجرا آنقدر فجایع انجام دادند که مثل آن در دنیا واقع نشده است.(4)

ص: 150

فکانَ مِنْ اولِ مَنْ صَدَّقهُ وَصَیُهُ وَ هُوَ بِسِنِّ ما ثَغَرْ

وَ لَم یَکُنْ اَشْرَکَ باللّه و لا دَنَّسَ یَوماً بِسُجودٍ لِحَجَرْ

مَن جادَ بِالنَفَّس وَ مَنْ ضَنَّ بِها فی لَیلةٍ عِندَ الفِراشِ المُشتَهَرْ؟

مَنْ خُصَّ بِالتَّبلیغِ فی بَرائَةٍ؟ فَتِلکَ لِلعاقِلِ مَنْ اِحْدَی العِبَر

مَنْ کانَ فی المَسجدِ طَلْقاً بابهُ حِلَّاً وِ أبوابُ أُناسٍ لَمْ تُذَرْ؟

مَنْ شارَکَ الطاهرُ فی یَومِ العَبا فی نَفسِهِ؟ مَنْ شَکَّ فی ذاک کَفَرْ(1)

رسول خدا (ص) چراغ هدایت و حجت خدا بر همه افراد بشر است. اولین کسی که به او ایمان آورد وصیش علی است در حالی که هنوز نوجوانی بیش نبود. او که هرگز مشرک نشد و هرگز با سجده بر سنگ و بت خود را آلوده ننمود. جز علی (ع) چه کسی است که در راه حفظ پیامبر از جانش هم بخل نورزید و در شب معروف «لیلة المبیت» می خواست جان خود را فدا کند؟ جز علی کیست که به تبلیغ سوره برائت اختصاص یافت؟ این مطلب برای عاقل مایه عبرت است. جز علی کیست که درِ خانه اش به مسجد باز بود در حالی که درهای دیگران بسته شد؟ چه کسی با علیِ پاک و مطهر در روز عبا در آن فضیلت، شریک شد؟ هرکس این فضیلت را انکار کند کافر است.

عونی در قصیده بلند دیگری که مدح امیرالمؤمنین (ع) است باز هم به روز کساء و افتخار کردن جبرئیل به سبب همراهی با اهل کساء چنین اشاره می کند:

اَلَسْتَ تَری جبریلَ وَ هُوَ مُقَّربٌ لَهُ فی العُلی من راحةِ القصدِ مِوقِفُ؟

یَقولُ لَهُمْ: اهلَ العبا أنا مِنْکُمُ؟ فَمَنْ مثلُ أهلِ البیتِ؟ اِنْ کُنتَ تُنْصِفُ؟

نعَمْ آلُ طه خَیرُ مَنْ وَطَی ءَ الحَصی وَ اَکرَمُ اَبصارٍ عَلَی الارضِ تَطْرِفُ

هُمُ الکَلماتُ الطَّیباتُ التّی بِها یُتابُ عَلَی الخاطی فَیُحْبی و یُزْلَفُ(2)

آیا ندیدی جبرئیل را که در آسمان های بلند جایگاه اوست:، چگونه روز عبا به

ص: 151

خاندان رسول گفت: ای اهل عبا آیا من هم از شما هستم؟ اگر انصاف داری چه کسی در این فضیلت، مانند اهل بیت است؟ آری، آل پیامبر بهترین کسانی هستند که پا بر زمین نهاده و شریف ترین کسانی هستند که چشم بر دنیا گشوده اند. ایشان همان کلمات پاکی هستند که توبه آدم به واسطه نامشان قبول شد.

ص: 152

ص: 153

ص: 154

ص: 155

ندیدم».(1) نقل است که دیده نشده دیوانی را برای او بخوانند مگر آنکه خودش قبلاً خوانده و حفظ نیز کرده بود.(2)

تصانیف او بسیار است. علاوه بر «جمهره» در 3 جلد و «اشتقاق اسماء القبائل» که نام برده شد، آثار او عبارتند از: «ذخائرالحکمة» «السحاب و الغیث» «ادب الکاتب» «امالی»(3) «ملاحن» «زوار العرب»(4) «المجتبی» «خیل» «سلاح» «غریب القرآن»(5) و...

دانستیم که ابن درید شاعر ماهری هم بوده اما در بین اشعارش «مقصوره دُرَیدِیه»(6) در رثاء امام حسین (ع) ، بسیار معروف و از زیباترین قصائد عربی و مشهورترین سروده های ادبی است که در همه عالم انعکاس یافت.(7) بسیاری از علماء، مثل ابن خالویه، ابن جنی، و خطیب تبریزی آن قصیده را شرح کرده و عده ای دیگر با آن معارضه نموده یا تخمیس کرده اند. تخمیس موفق الدین ابومحمد عبدالله بن عمر بن نصر انصاری (متوفی/677) معروف است و خود او درباره انگیزه سرودن این تخمیس می گوید: امام حسین (ع) را در خواب دیدم که به من فرمودند: «مدّ المقصوره». در خاطرم گذشت که اشاره به مقصوره ابن درید دارند، لذا آن را تخمیس نمودم.(8)

ابوبکر بن درید پس از عمری طولانی در سن 89(9) یا 98 سالگی(10) در ماه شعبان سال 321 از دنیا رفت.(11) وفات او درست همان روزی بود که ابوهاشم جبائی، شیخ و متکلم معروف معتزله هم دار فانی را وداع گفت و هر دو را در قصر

ص: 156

خیزران دفن کردند.(1)

ص: 157

ص: 158

وفات او به اتفاقِ همه منابع در سال 334 بوده است.(1)

ص: 159

ص: 160

ابوفراس در این جنگ ها دو یا سه بار اسیر شد.(1) بار آخر در سال 351 بود که مجروح و اسیر شد و این اسارت چهار سال طول کشید، زیرا رومیان فداء نمی پذیرفتند.(2) سروده های او در اسارت بنام «رومیات» بسیار معروف است(3) و حاوی شکایت ابوفراس از دوری و اظهار اشتیاق به خانواده و دوستان بوده و هر شنونده ای را متأثر می کند.(4) بالاخره پس از چهار سال اسارت، سیف الدوله اموال بسیاری برای آزادی او فدیه داد و ابوفراس به وطن بازگشت،(5) ولی یک سال بعد به قتل رسید.(6) قتل او در سن 37 یا 40 سالگی و در ربیع الاخر سال 357 اتفاق افتاد.(7) در چگونگی ماجرا گفته اند: وقتی سیف الدوله از دنیا رفت، ابوفراس تصمیم گرفت علاوه بر حلب که تحت سلطه او بود، بر حمص نیز حکومت کند.(8) این خبر به ابوالمعالی پسر سیف الدوله، که پسرخواهر ابوفراس نیز بود، رسید و بین آن دو کینه حاصل شد. ابوالمعالی، شاعر را طلبید ولی ابوفراس فرار کرد اما به دست غلام ابوالمعالی و به دستور او کشته شد.(9) سرش را از تن جدا کرده و پیکرش را در بیابان رها نمودند تا اینکه اعراب رهگذر او را دفن کردند.(10) وقتی خبر قتل او، یا به قول علامه امینی «شهادت ابوفراس» به مادرش رسید، آن چنان به

ص: 161

صورت لطمه زد که چشمهایش بیرون پرید.(1)

شرح حال ابوفراس در بسیاری از کتاب ها آمده و سخن در تمجید و ستایش او از زبان بزرگان و علماء فراوان است. علامه امینی می نویسد: سخن گفتن درباره شخصیتی چون ابوفراس که «ذو جوانب» است بسیار مشکل می باشد، زیرا نویسنده نمی داند کدام بُعد او را مورد توجه قرار دهد، شعر و سخندانی او یا صف آرائی و سپه سالاری او، و اینکه آیا در تنظیم قافیه منظم تر است یا در فرماندهی لشکر، زیرا او در هر دو میدان پیشرو و برازنده است. هیبت شاهی را با خوش صحبتی ادبا جمع کرده و نیز شمشیر را با قلم.(2) ذهبی می گوید: «کانَ رأساً فی الفروسیةِ و الجود و الادب» یعنی ابوفراس در شجاعت و بخشش و ادب، سرآمد بود.(3) ثعالبی در وصف او می نویسد: «کانَ فردُ دَهرِه و شمسُ عصره... ابوفراس یگانه روزگارش و خورشید زمانه اش بود از نظر فضل و ادب و کرم و مجد و بلاغت و مهارت و شجاعت و دلیری. شعر او از نظر سهولت و روانی و استحکام و نیکویی و شیرینی مشهور است. این ویژگی ها قبل از او در شعر هیچکس جمع نشده مگر در «ابن معتز» که باز هم ابوفراس از او بالاتر است»(4) و نیز صاحب بن عباد گوید: «شعر با یک پادشاه آغاز و با یک پادشاه ختم شد، با امرءالقیس آغاز و با ابوفراس پایان یافت».(5) بطرس بستانی می نویسد: هو الشاعر الملک و الملکُ الفارِس و الفارسُ الاسیر.(6) در ستایش شعر او ثعالبی می گوید: «محاسن شعر ابوفراس، فراوان و سخن گفتن درباره آن مشکل است زیرا گفتن نیکویی ها و حسن های چیزی که سراسر حسن است امکان ندارد، به خصوص رومیات او که اگر برای حیوان

ص: 162

وحشی بخوانی اهلی می شود و اگر برای لال بخوانی، نطق او باز می شود».(1) متنبی شاعر معروف، همیشه به تقدم و مقام والای ابوفراس اعتراف داشته و جانب او را مراعات می نمود و بر او جرئت نمی کرد. متنبی مدح آل حمدان را می کرد ولی مدح ابوفراس را نمی گفت، نه به جهت غفلت از بزرگی و عظمت او، بلکه به خاطر مراعات جلالت و هیبت وی.(2) درباره زندگی و حیات ابوفراس، کتابهای جداگانه ای نوشته شده است.(3) از ابوفراس، دیوانی باقی مانده که چاپ شده و مشهور است.(4) مرثیه های او برای خودش، در هنگام اسارت و قبل از مرگ، شنیدنی است.(5) او در همه غرض های شعری اعم از وصف و فخر و حکمت و اخوانیات و... سروده هایی دارد.(6)

ص: 163

شمشیر از غلاف بیرون بکشند، زیرا آن را در مقابل قصیده «ابن سکره عباسی» سروده بود که از فرزندان امیرالمؤمنین علی علیه السلام به خوبی یاد نکرده بود و لذا ابوفراس، احتمال درگیری می داد.(1) شاعرِ خوش ذوق شیعه، قصیده را با تظلم آل محمد شروع کرده سپس بنی عباس را مخاطب می کند و تک تک بنی هاشم را با آنان مقایسه کرده و می گوید: آیا رسول الله جد شماست یا جد آنها؟ آیا شما مجد و بزرگواری دارید یا ایشان؟ آیا پیامبر برای پدر شما در روز غدیر بیعت گرفت با ایشان؟ آیا شما که در اخلاق و صفات هیچ شباهتی به پیامبر ندارید، اقرباء او هستید یا ایشان؟ آیا هارون الرشید شما با موسی کاظم آنها قابل مقایسه اند؟ آیا مأمون شما با علیٌ الرضای آنها قابل قیاس است؟ آیا افراد مغنّی و رقاص از شمایند یا از ایشان؟ ای گروه شرابخواران، به چه کسانی فخر می فروشید؟ به کسانی که حکم خدا را ضایع نمی کنند؟ و غیر از راه خدا، هیچ جا غضبناک نمی شوند؟ به کسانی که از خانه هایشان صدای قرآن بلند است در حالی که از خانه های شما صدای ساز و آواز می آید! و...

ابوفراس در این قصیده جاودانه زیبا، به حیله گری بنی عباس درباره پیامبر (ص) اشاره کرده و فرزندان رسول الله (ص) را طبق آیه تطهیر، پاک و طاهر می نامد:

کَمْ غَدْرَةٍ لَکُمُ فِی الدّینِ واضِحَةٍ وَ کَمْ دَمٍ لِرَسولِ اللّهِ عَنْدَکُم

انتم لَهُ شیعَةٌ فیما تَرونَ؟ وَ فی اَظفارِکُمْ من بَنیهِ الطاّهِرینَ دَمُ(2)

چقدر حیله و نیرنگ شما در دین، آشکار و واضح است زیرا ادعای پیروی پیامبر (ص) را می کنید ولی خون رسول خدا را می ریزید. شما خود را پیرو رسول خدا می شمارید و حال آنکه خون فرزندان پاک و طاهر او زیر ناخن های شماست.

ابوفراس قصیده هائیه معروفی نیز در مدح اهل بیت دارد که علامه امینی 39 بیت و ابن شهر آشوب نیز ابیاتی از آن را ذکر کرده است. شاعر در این شعر پس از رثاء امام حسین (ع) علاوه بر غدیر و فضائل بیشمار امیرالمؤمنین علی (ع) ، به

ص: 164

فضیلت کساء و اجازه گرفتن جبرئیل نیز اشاره می کند:

اِقْرَؤُوْا مِنَ القرآنِ ما فی فَضْلِهِ وَ تَأَمَّلوهُ وَ اَفهِمُوا فَحْواهُ

لَو لَمْ تُنَزَّلْ فیهِ اِلاّ هَل اَتی مِن دونِ کُلِّ مُنَزَّلِ لَکَفاهُ

اَنَسیتُمْ یومَ الکِساءِ وَ اِنَّهُ مِمَّن حَواهُ مَعَ النَّبیِّ کَساهُ

اِذْ قالَ جبرئیلُ بِهِم مُستَشرِفاً اَنَا مِنْکُم؟ قالَ النَّبِیُّ کَذاهُ(1)

(ای کسانی که به حسین ع ظلم کرده و آب را بر او بستید آیا نشنیدید که پیامبر (ص) درباره پدرش چه فضائلی فرمود) قرآن را بخوانید با تأمل. در آیات فضیلت علی (ع) بنگرید و مفهوم آنها را دریابید. بدانید که اگر غیر از سوره هل اتی هیچ آیه ای در شأن او نازل نشده بود همان، بر افضلیت او کفایت می کرد. آیا فراموش کردید روز کساء را _ در موقع نزول آیه تطهیر و یا آیه مباهله _ که علی (ع) و پیامبر (ص) و بقیه به وسیله عبا پوشانیده شدند؟ همان هنگامی که جبرئیل از پیامبر (ص) اجازه خواست که با آنان باشد و پیامبر (ص) هم اجازه داد و جبرئیل، این را برای خود فضیلت و شرف می دانست.

ص: 165

ص: 166

گرفت و به قتل رسید.(1) صبح چهارشنبه 23 رجب سال 362 جنازه او را در جوی آب یافتند، در حالی که فقط حدود 40 سال از عمرش گذشته بود.(2)

وقتی خبر مرگ ابن هانی به «المعز لدین الله» رسید، بسیار متأسف شد و گفت: «ما امید داشتیم با او به شعراء فخر کنیم ولی تقدیر نبود».(3)

ابن هانی فاضل، شاعر و ادیبی صحیح الاعتقاد بود(4) و آشکارا دم از تشیع می زد.(5)

ابن شهرآشوب او را از شعراء اهل بیت شمرده(6) و علامه صدر در «تأسیس الشیعه» علت شهادت او را همین شیعه بودن و عشق بی آلایش به ائمه ورزیدن می داند،(7) چنانچه خود ابن هانی از ترسِ آنکه امویان او را بخاطر اشعار طعن آمیزش نسبت به بنی امیه نکُشند به زادگاهش بازگشت.(8) سروده های او در مدح امیرالمؤمنین علی (ع) بسیار است(9) ، لذا بعضی او را به غلو نسبت داده اند(10) ولی علامه صدر، دامن او را از این نسبت ها پاک می داند.(11)

گویند آخرین شعر او قصیده رائیه ای است که در مدح المعزُلِدین الله سرود.(12) دیوان شعر او معروف است. این دیوان هم به انگلیسی ترجمه شده و هم در کتابی به نام «تبیین المعانی فی شرح دیوان ابن هانی» شرح شده است.(13)

سال وفات او چنانچه ذکر شد 362 است ولی در عمر او بین 36 و 42 سال

ص: 167

اختلاف می باشد و از اختلاف در سال تولد او سرچشمه گرفته که بعضی 320 و بعضی 326 می دانند.(1)

ص: 168

ص: 169

این مدائح به قدری زیاد است که قابل شمارش نیست.(1)

به همین علت، ابن شهرآشوب در کتاب «المعالم» او را از شاعرانی شمرده که بدون پروا و ترس، مدح اهل بیت کرده اند.(2) در جرأت و صراحت او گفته اند روزی بر خلیفه «الراضی بالله» وارد شد. پرسید: تو ناشی ء رافضی هستی؟ و شاعر ما جواب داد: خیر، من ناشی ء شیعه هستم! خلیفه پرسید: کدام شیعه؟ و شاعر جواب داد: شیعه بنی هاشم. الراضی گفت: این بد حیله ای است ناشی ء پاسخ داد: ولیکن دلیل بر طهارت نطفه است.(3)

ابن حجر هم او را «رافضیٌّ جَلد» یعنی سرسخت می خواند.(4) آنچه بالاترین فضیلت برای او و نشانه سعادت هر دو دنیاست اینکه اشعار او مورد قبول و تقدیر اهل بیت هم بوده است. در اثبات این مطلب، دو ماجرا نقل شده:

ماجرای اول را ابن حجر و حَمَوی نقل کرده اند. بطور خلاصه راوی می گوید در مسجد با پدرم نشسته بودم، در حالی که جمعیت فراوانی حاضر بودند. مردی آمد و با صدای بلند فریاد زد: من فرستاده فاطمه زهرا صلوات الله علیها هستم. آیا شما احمد مداح را می شناسید؟ مردم به او خوشامد گفته و احمد مداح را که در گوشه ای نشسته بود، معرفی کردند. مرد نزد مداح آمده گفت: در خواب بی بی حضرت زهرا (س) را دیدم که به من فرمود: فردا به بغداد برو و احمد را پیدا کن و به او بگو در مصیبت پسرم حسین این شعر ناشی را بخواند که می گوید: بنی احمد قلبی بکم یَتَقَطّع....ناشی ء هم که در مجلس حاضر بوده، ضربه های شدید به سر و صورت می زند و احمد مداح و مردم نیز شروع به گریه می کنند و این قصیده در مجلس خوانده شده، تا نماز ظهر به طول می انجامد. حاضران بسیار سعی می کنند تا به آن مرد، پولی بدهند ولی او می گوید: من را همین بس که فرستاده فاطمه زهرا (س)

ص: 170

باشم و در عوض آن، دنیا را هم نمی گیرم.(1)

ماجرای دوم را هم حموی بطور کامل و ابن حجر بخشی از آن را نقل کرده به این صورت که راوی گوید روزی «ناشی» در بازار سَرّاجها نشسته بود. هنگامی که از روبروی او عبور می کردم به من گفت قصیده ای ساخته ام و بعضی آنرا از من درخواست کرده اند. دوست دارم با خط تو عرضه کنم. من گفتم قصد انجام کاری دارم ولی زود برمی گردم. به محلی که در نظر داشتم رفتم و در حالت نشسته، خوابم برد. در خواب دیدم نوحه خوانی به نام ابوالقاسم عبدالعزیز شطرنجی که او را می شناختم، به من گفت: «دوست دارم الان برخیزی و قصیده بائیه ناشی ء را بنویسی، بدان که ما دیشب در حرم حسین (ع) ، با آن قصیده، نوحه سرائی کردیم». البته این نوحه خوان به تازگی در راه بازگشت از زیارت کربلا وفات کرده بود. راوی ادامه می دهد: من بیدار شده فوراً به سوی «ناشی ء» رفتم و گفتم: قصیده بائیه ات را بده تا چنانچه خواستی، بنویسم. ناشی ء گفت: «تو از کجا دانستی که «بائیه» است؟ من هنوز به احدی نگفته بودم!» ناچار ماجرای خواب را برای او گفتم. گریه کرد و گفت «الان وقت نوشتن است» من هم شروع به نوشتن کردم.(2)

گویند ناشی ء برای املاء دیوانش به کوفه رفت. خودش چنین اظهار کرده که: در سال 325 در مسجد کوفه شعرم را املاء می کردم و مردم می نوشتند در بین ایشان متنبی (شاعر معروف) که هنوز بچه بود (و به این لقب معروف نشده بود) در مجلس حاضر می شد و سروده های مرا می نوشت. سپس از بعضی اشعار من اقتباس کرد.(3)

ناشی نود و چند سال عمر کرد ولی دندانهایش تا آخر عمر سالم بود(4) . وی در کودکی بارها ابن رومی شاعر معروف را ملاقات کرد ولی از او چیزی یاد نگرفت

ص: 171

چون او را نمی شناخت، و بعد از وفات ابن رومی، فهمید آن شخصی که به مغازه پدرش می آمده، ابن رومی بوده است.(1)

ناشی ء هرگز ازدواج نکرد.(2) در سال وفات او و چگونگی آن اختلاف است. بعضی می گویند او را به سبب شیعه بودن زنده در آتش سوزاندند.(3)

اکثر مورخین معتقدند که او در سال 365 از دنیا رفته و بسیاری از مردم به همراه رجال دولتی او را تشییع کرده و در «مقابر قریش» در بغداد دفن نمودند.(4) بعدها در سال 443 که فتنه عظیم شیعه و سنی در بغداد واقع شد، جنازه او را از قبر بیرون کشیده سوزاندند.(5)

ص: 172

گشت. ایشان حجت های خدا بر مردم هستند و به آنها و حکم و قضاوت آنها نباید شک کرد. نسل احمد (ص) و پسران علی (ع) خلیفه رسول الله هستند و حقیقت محض. محبت آنان صراط مستقیم است ولی در دشمنی با آنان عذاب وعده شده. بخصوص علی ابوالحسن که در جنگ ها از او می ترسیدند. این اهل بیت پیامبر در هر عظمت و فضیلتی به نهایت رسیده اند زیرا خلقت ایشان تطیهر شده و آنان پاک و تزکیه شده هستند.

لازم به ذکر است که بعضی این قصیده را به «عمروعاص» و یا به «ابن فارض» نسبت داده اند ولی این نسبت صحیح نیست.(1)

ص: 173

ص: 174

ص: 175

سال 380 دانسته، زیرا وی چنانچه ذکر شد در واقعه کردها در سال 380 حضور داشته است.(1) کتابهای "الرسائل البشنویه " و "الدلائل" را به او نسبت داده اند و دیوان مشهوری هم دارد.(2)

ص: 176

الطّیبینَ الطاّهرینَ ذَوِی الهُدی طابوا و طابَ وَلیُّهُمْ فی المَولدِ

والَیتُهُمْ وَ بَرِئتُ مِنْ اعدائِهِمْ فاقُللْ مَلامَکَ _ لا اَباً لَکَ _ اَوْ زِدِ

فَهُمْ اَمانٌ کالنُّجومِ وَ اِنَّهُمْ سُفُنُ النَّجاةِ مِنَ الحَدیثِ المُسْنَدَِ(1)

ای کسی که با تمام قدرت با من ستیزه می کنی باز هم سعی کن ولی بدانکه من به دوستی آل محمد آویخته ام. همان پاکان و پاک نهادان صاحب هدایت که طیب و طاهرند و هرکس ایشان را دوست بدارد دلیل بر پاکی نطفه اوست. من آل محمد را دوست دارم و از دشمنان ایشان بیزاری می جویم چه کم ملامت کنی و چه زیاد ای ناصبی بی پدر! آنها مانند ستاره ها امان اهل زمینند و نیز سفینه های نجات می باشند و این سخنان من از احادیث محکم و مسند برداشت شده است.

آنچه خواندید نشانگر عشق او به اهل بیت سلام الله علیهم اجمعین است. اما درباره امیرالمؤمنین علی (ع) به تنهایی، نیز شعر بسیاری دارد و فضائل آن حضرت را به نظم کشیده است. مثلاً فضیلت غدیر را به زبان شعر بیان کرده و اشاره به طهارت امام علی (ع) می کند:

و قَذْ شَهِدوا عیدَ الغدیر و اسْمَعوا مَقالَ رسول الّلهِ مِنْ غیرِ کِتمانِ

فلاقاه بِالتَّرحیبِ ثُمَّ ارتَقی بِهَ الیه و صارَ الطُّهرُ للمُصظفی ثانِ

فیا رَبِّ مَن والی علیاً فوالِهِ و عادِالذی عاداهُ وَاغْضِبْ علی الشّانی(2)

همگان روز غدیر شاهد بودند و آشکارا سخن رسول خدا را شنیدند. رسول خدا به علی خوشامد گفت سپس او را در کنار خود بالا برد بطوری که آن امام طیب و طاهر، همتا و ثانی مصطفی شد (سپس فرمود) پروردگارا دوست بدار هرکس او را دوست دارد و دشمن بدار هرکس با او دشمن است و خشم بگیر بر هرکس که بر او خشم بگیرد.

همچنین بشنوی عصمت امیرمؤمنان علی (ع) را بیان کرده و اشاره به فضیلتی

ص: 177

می کند که پیامبر (ص) فرمودند: نگاه به چهره علی عبادت است.(1) می گوید:

خَیرُ الوِصِییّنَ مِن خَیرِ البیوتِ و مِنْ خَیرِ القَبائلِ معصومٌ مِنَ الزَّلَلٍ

اذا نَظَرْتَ الی وَجْهِ الوَصِیّ فَقَدْ عَبَدْتَ رَبَّکَ فی قَولٍ وَ عَمَلٍ(2)

علی بهترین اوصیاء است از بهترین خانه ها _ یعنی از اهل بیت پیامبر - او از بهترین قبیله هاست و او معصوم از هر خطا و لغزشی است. زمانی که به چهره وصی پیامبر بنگری گویا در فعل و در قول عبادت خدا کرده ای. شاعر مترجم ما اعتراف به "دوازده امامی" بودن خود کرده و آنها را اهل بیت پیامبر (ص) می داند که بر اساس آیه تطهیر پاک و مطهر شده و بر همه بیوت قریش برتری دارند:

آلَیْتُ(3) رَبّیِ بِالهُدی مُتَمَسّکا بِاِثْنَیْ عشرَ بَعْدَ النَّبِیّ مَراقبا(4) أبقی عَلَی البَیْتِ المُطَهَّرِ اَهلُهُ بَیْتِ(5) قُرْیشٍ لِلدّیانةِ طالبا(6)

سوگند به پروردگارم که من در طریق هدایت، بعد از پیامبر (ص) به آن دوازده نگهبان برترِ دین تمسک می جویم. من بر عشقِ خانه ای که اهل آن خانه پاک و مطهر شده اند و پیوسته طالب دین بوده و از قریش هستند باقی می مانم.

سید محسن امین بیت دوم را اینطور ثبت کرده:

ءَاَبْغی عن الَبیْتِ المُطَهَّرِ اَهْلُهُ بُیُوتَ قریشٍ لِلدّنانیرِ طالبا(7) ؟!

آیا من از خانه ای که اهل آن پاک شده اند، به سوی خانه های قریش روی برگردانم؟ و طالب درهم و دینار شوم؟

ص: 178

ص: 179

او بی نیاز ساخته».(1)

ابن اثیر هم در تاریخ خود ستایش صاحب را این چنین آورده که، «او یگانه زمانش در علم و فضل و تدبیر و خوش رأیی و کرم بود، به انواع علوم آگاهی داشت و در فن کتابت و نامه نگاری نیز متبحر بود. کتابخانه او به قدری کتاب داشت که احدی این تعداد کتاب جمع نکرده بود، به طوری که برای انتقال آنها 400 شتر لازم بود.»(2)

ابن حجر عسقلانی هم صاحب بن عباد را چنین معرفی می کند: «او مشهور به فضائل و مکارم و ادب است. صدوق بوده و از هر فنی بهره داشت. بسیار حاضر جواب و فصیح است و حفظیات او فراوان. او اولین کسی است که در بین وزراء به صاحب معروف شد.» سپس ابن حجر اضافه می کند: رافعی گوید «او مشهورتر است از آنکه محتاج معرفی باشد. جاه و رتبه و فضل و درایت او وصف ناشدنی است و کتابها و رساله هایش خود، معرف اوست. مناظره های صاحب دال بر قدرت و منزلت علمی او می باشد. اگر بدعتِ اعتزال(3) وبدیِ تشیع او نبود، کسی نمی توانست با وی برابری کند. هم مناظره می کرد و هم درس می داد و هم تصنیف می نمود و هم املای حدیث داشت.»(4)

علامه امینی هم 42 صفحه از الغدیر رابه ترجمه و اشعار صاحب بن عباد اختصاص داده و می نویسد: «گاهی گوینده زبردست و ماهر هم، علی رغم بیان شیوا و قدرت تحلیل زندگی بزرگان، باز در مورد برخی شخصیت ها و عظمت آنان، گویا دچار لکنت می شود.

یکی از این مردان با عظمت، صاحب بن عباد است که وصول به عمقِ مجد و عزت و عظمتِ او آسان نیست زیرا در ابعاد مختلف سرآمد بود. گاه باید از علم و

ص: 180

هنرش گفت و گاه از سخندانی و ادب، یا سیاستمداری و تدبیر، یا جهات روحی و صفات باطنی. فضائل او قابل شمارش نیست مانند بخشش بسیار، دانشِ فراوان، شرافت، مذهب استوار، و.... اگر چه در کتاب ها، بسیار از او گفته اند، ولی تنها اندکی از بسیار را ذکر کرده اند.(1) آیا جز این می توان گفت که صاحب در قُله فضائل است و الحق این همه شهرت سزاوار اوست.(2)

دوران او پربرکت ترین ایام بر اهل علم و ادب بود. بازار دانش رونق گرفت زیرا برای هر اثر علمی، بدره های زر و سیم می داد. آنقدر کرم و فضل داشت که 500 شاعر، ثناگوی او بودند و همین اشعار بود که نام صاحب بن عباد را در تاریخ جاودان ساخت».(3)

صاحب در همه علوم به درجات عالی رسید به طوری که علامه مجلسی اول او را «افقه الفقها» خوانده و شیخ حر عاملی با لقب «محقق و متکلم والامقام و گرانقدر» صاحب را ستوده و شیخ بهاءالدین عاملی، او را از علماء طراز اول شیعه و در ردیف کلینی و صدوق و شیخ مفید و شیخ طوسی به حساب آورده، و ثعالبی در کتابش «فقه الغة» صاحب را پیشوای علم لغت دانسته و سیوطی او را در طبقات نحویون آورده و علامه مجلسی از صاحب، به عنوان پرچمدار علم عروض و لغت و عربی یاد کرده است.(4) این بود بعضی از قضاوت های بزرگان درباره صاحب بن عباد.

ابوالقاسم، اسماعیل بن عباد، این اعجوبه و نابغه شیعه، در سال 326 به دنیا آمده و اهل طالقان، ولایتی بین قزوین و ابهر است.(5) پدرش که وزیر «رکن الدوله» بود در سال 334 درگذشت.(6) هم پدرش عباد و هم جدش عباس، وزیر و نیز اهل علم و کرم بودند. لذا صاحب در بیتِ وزارت و همچنین فضل و دانش رشد کرد و از کودکی در پی کسب علم بود.(7) ادب و لغت را از ابن فارس، صاحب کتاب

ص: 181

«المجمل» و لغوی معروف، و نیز از پدرش و ابوالفضل بن عمید آموخت.(1)

علم حدیث را از مشایخ اصفهان و ری و بغداد فراگرفت و دیگران را نیز به آموختن و نوشتن آن تشویق کرد بطوری که از او نقل شده:«هرکس حدیث ننویسد، شیرینی اسلام را درک نکرده است».(2) به هر صورت، در تمام علوم تبحر یافت و تنوع تألیفات او خود بهترین گواه بر این مطلب است و نیز کلمات قصارش که شباهت به سخن انبیاء دارد دال بر علم و حکمت اوست.(3) در حدیث به درجه ای رسید که وقتی در مجلس درس حاضر می شد جمعیت بسیاری برای استماع درس او حاضر می شدند به اندازه ای که هفت نفر صدای صاحب را به آخر مجلس می رساندند. (4) در ادب وشعر به جائی رسید که قصائد او زبانزد خاص و عام است. صاحب، قصیده ای 70 بیتی در مدح اهل بیت سرود که «الف» ندارد با اینکه «الف» در نثر و نظم از هر حرفی لازم تر است. این شعر موجب اعجاب همگان شد و دست به دست همه شهرها را درنوردید. سپس او قصائد دیگری ساخت که هرکدام از یک حرف، خالی بود (فقط سرودن شعری که «واو» نداشته باشد، ممکن نشد) .

این خود از مهارت او در شعر و لغت است.(5)

کتابخانه او در ری به سبب کثرت کتب، معروف بود بطوری که وقتی نوح بن منصور سامانی، صاحب بن عباد را برای وزارت به خراسان دعوت نمود، وی در مقام معذرت، گفت: چگونه می توانم اموال خود را بیاورم در حالی که تنها کتابهای علمی من باید بر 400 شتر بلکه بیشتر، حمل شود.(6)

«مؤید الدوله» صاحب را وزیر خود کرد و سپس وزیر برادرش فخرالدوله شد.(7) از آنجا که مؤیدالدوله، از کودکی مصاحب و همراه ابن عبّاد بود، همو شاعر

ص: 182

مزبور را به اسم «صاحب» نامید و به همین نام معروف شد.(1) وی اول وزیری است که به نام صاحب شناخته شد.(2) در بعضی در علت این لقب گفته اند: زیرا ابن عباد، مصاحب ابوالفضل بن عمید بوده و به همین سبب به او صاحب ابن عمید می گفتند. بعدها وقتی خودش وزیر شد این نام یعنی «صاحب» به طور مطلق بر او باقی ماند.(3)

اما مذهب صاحب، در اینکه او از بزرگان شیعه امامیه است شکی نیست و اشعار و کتابهای او بهترین گواه می باشند. بعضی به صاحب، نسبت اعتزال داده و حتی کتابی در تأیید اعتزال به او منسوب ساخته اند.(4) ولی این نسبت مسلماً صحیح نیست چنانچه ابن حجر که خود اقوال مختلف را در مذهب صاحب ذکر می کند، چنین می نویسد: «صاحب امامی مذهب بوده و هرکس بگوید او معتزلی است، خطا کرده و به همین سبب هنگامی که قاضی عبدالجبار معتزلی خواست به جنازه صاحب نماز بخواند گفت نمی دانم. چطور بر این شیعه نماز گزارم؟! و شیخ مفید هم گوید: کتابی که به صاحب در اعتزال نسبت داده اند جعلی است و از او نیست.»(5)

شاید کسانی که این توّهم را کرده اند به سبب جانبداری او از جاحظ معتزلی است، ولی باید گفت که این طرفداری، به سبب هنر و ادب جاحظ بوده نه تأیید مذهب اعتزال، چنانچه مثلاً سید رضی هم از «ابواسحاق صابی» طرفداری کرده، با اینکه او شخصی زندیق است(6) . سبب دیگر طرفداریِ او از معتزله، تنها در عقیده آنها به عدل الهی است. چون اشعری ها معتقد به «جبر» هستند که مستلزم انکار عدل الهی است، و نیز معتقد به مقدماتی هستند که به ظلم خداوند می انجامد، لذا صاحب در ردِّ اشاعره و برای مبارزه با آنها، از معتزله که معتقد به عدل الهی هستند،

ص: 183

جانبداری کرده است.(1) آیا ممکن است سراینده این ابیات، غیر از تشیع، مذهب دیگری داشته باشد:

بِمَحَّمدِ وَ وَصَیّهِ وَ ابنَیْهِما الطّاهرینَ وَ سَیّدِ العُبّاد

وَ مُحَمِّدِ وَ بَجَعفَرِ بن مُحَمَّدِ وَ سَمِیّ مبعوثٍ بِشاطِی الوادی

وَ عَلِیّ الطُّوسیِّ ثُمَّ مُحَمِّدٍ وَ عَلِّیٍ المَسمُومِ ثُمِّ الهادی

حَسَنِ وَ ُاتْبِعُ بَعْدَه بِاِمامِةٍ لِلقائِمِ المَبعوثِ بِالمِرصادِ(2)

قسم به محمد پیامبر (ص) و وصی او علی (ع) و دو پسر پاکیزه و مطهرشان حسن و حسین و نیز سید عبادت کنندگان حضرت سجاد و محمد باقر و جعفر صادق و نیز همنام موسی بن عمران یعنی امام کاظم (ع) و علی بن موسی الرضا (ع) مدفون به طوس و محمد جواد و علی الهادی (ع) ، سپس رهبرمان حسن عسکری و بعد از او متابعت می کنم امامت حضرت مهدی (ع) را که در کمین ظالمان است...

درباره سخاوت صاحب گویند از کودکی به بخشش عادت کرد، زیرا پدرش هر روز دیناری به او می داد و می گفت از خانه که بیرون رفتی به اولین فقیر، صدقه بده.(3) سخن در بخششها و صله های او بسیار است و نقل شده که در ماه رمضان، صدقات او برابر 11 ماه دیگر بود و هیچکس افطار نکرده از منزل او خارج نمی شد و هر شب هزار نفر را افطار می داد.(4)

اما توجهِ صاحب به علم و ادب و علما و ادبا بسیار است چنانچه ایام او را پربارترین دوران برای اهل علم می شمرند. هر سال 500 دینار به فقها و ادبای بغداد می بخشید. تعداد عمامه ای که فقط در یک سال به علویین و فقها و شعرا داد 820 طاقه بود.(5)

در دینداری و خداترسی صاحب گویند خانه ای به نام «بیت التوبه» برای خود در

ص: 184

نظر گرفته بود که یک هفته در آن اعتکاف می کرد و سپس جهت املاء حدیث به جلسه درس حاضر می شد. هیچگاه در راه حق از ملامتِ سرزنش کنندگان نمی هراسید. آنقدر مورد تکریم وبزرگداشت و احترام بود که بسیاری از علما کتابهای خود را به او اهدا کرده و مُصّدر بنام صاحب می نمودند مثل شیخ صدوق که کتاب «عیون اخبار الرضا» را برای او تألیف کرد. با این همه می گفت: من خود را از مظلمه و گناه مبرا نمی دانم، همه را شاهد می گیرم که توبه کرده و به مغفرت الهی پناه می برم.(1)

سرانجام این افتخار شیعیان، در حالی که تنها یک دختر از او باقی مانده بود،(2) در شب جمعه 24 ماه صفر سال 385 در ری از دنیا رفت. هنگام وفات به فخرالدوله گفت: من همه تلاشم را در خدمتگزاری کردم و با خوشرفتاری باعث شدم که نام نیکو برایت حاصل شود. اگر امور را همانند من ادامه دهی، مردم مرا فراموش کرده و نام تو باقی خواهد ماند، ولی اگر ترک کردی نام من به نیکی باقی خواهد ماند.(3) در روز وفات او همه شهر و بازار بکلی تعطیل شد و همگان برای تشییع به خانه صاحب آمده، منتظر خروج جنازه از منزل بودند. حتی فخرالدوله و دیگر ارکان دولت و سرهنگان و فرماندهان، با لباسهای سیاه حاضر بودند. وقتی جنازه بیرون آورده شد همه حاضران با فریاد و شیون جامه ها بر تن دریده و لطمه به صورت زدند و ناله و گریه را به آخرین حد رساندند. فخرالدوله پیشاپیش جنازه حرکت کرد و بعد هم چند روز برای عزاداری در خانه نشست. جنازه صاحب را به اصفهان برده و دفن کردند و هنوز مردم به زیارت او تبرک می جویند و در کنار قبه او حاجات را از خداوند می طلبند.(4) بسیاری از علما و شعرا در عزای او مرثیه سرائی کردند. حتی سید رضی، عالِم شیعیان، در رثاء او یک قصیده 112 بیتی سرود.

تعابیر بلند این قصائد، بیانگر عظمت صاحب بن عباد و جایگاه او در قلب مردم

ص: 185

است.(1) خدایش رحمت کند. به قول علامه امینی «آری، این است یک شیعه نمونه و اعمال و افکارش، یک وزیر شیعه و سخنان حکمت بارش، بله شیعه آل الله باید هم چنین باشد.»

از صاحب بن عباد تألیفات بسیاری باقی مانده که علامه امینی 35 کتاب او را نام می برد. بعضی از آنها عبارتند از «المحیط» در دو جلد، «الوزراء» «الکشف عن مساوی شعر المتنبی» «دیوان شعر» و نیز رساله های او هم در کتابی به نام «المختار» من رسائل وزیر ابن عباد، چاپ شده است.(2)

ص: 186

گفتا که صاحب دین حنیف اسلام کیست؟ گفتم احمد مصطفی (ص) بهترین انبیاء گفت بعد از او ولایت برای چه کسی گواراست؟ گفتم وصی پیامبر (ص) که والاتر از زحل است. گفت چه کسی بر بستر رسول خدا (ص) خوابید و جانش را فدا کرد؟ گفتم ثابت قدم ترین فرد در مهالک. گفت روز کساء چه کسی تالی تلوِ رسول بود؟ گفتم بهترین پوشیده شده ها. گفت پیامبرِ پاک مطهر همراه چه کسی مباهله کرد؟ گفتم همان که در سفر و حضر همراهش بود. گفت آیا همه این فضائل که گفتی مربوط به یک نفر است؟ گفتم آری همه در یک مرد جمع است. عفت آن مرد کیست نامش را بگو؟ گفتم او امیرمؤمنان علی (ع) است.

صاحب ابن عباد در قصیده دیگری که در مناقب ابن شهرآشوب به صورت پراکنده و نیز 11 بیت آن در الغدیر آمده، اشاره به روز کساء و انحصار اهل بیت در زیر عبا می کند:

وَ فی اَیِّ یَومٍ لَمْ یَکُن شَمْسَ یَومِهِ اِذا قیلَ: هذا یومٌ تُقْضَی الماَربُ؟

اَفی خُطبَةِ الزّهرا لَمَّا استَخَصَّهُ کِفاءً لَها و الکُلُّ مِنْ قَبْلُ طالبُ؟

اَفی رَفْعِهِ یومَ التَّباهُل قَدْرُهُ وَ ذالکَ مجدٌ _ ما عَلِمْتَ _ مُواظبُ

اَفی ضَمِّهِ یومَ الکِساءِ و قولِهِ: هُمْ اَهلُ بیتی حینَ جبریلُ حاسبُ(1)

در کدامین روز علی (ع) چون خورشید ندرخشیده؟ آن هنگام که گفته می شد امروز مقصودها برآورده می شود؟ آیا در روز خواستگاری زهرا، علی (ع) برترین شخص نبود آن هنگام که از نظر شأن و مقام فقط او را به زهرا اختصاص دادند در حالی که همگان خواستگار وی بودند. آیا در روز مباهله قدر و منزلت او از همه بالاتر نبود؟ و این، عظمتی والا است اگر بدانی. آیا در روز کساء مقام او ارجمندتر نبود آن هنگام که پیامبر او را با کساء پوشانده و به همراه بقیه، آنهارا اهل بیت خود نامید؟ در حالی که جبرئیل مشغول شمارش افراد اهل بیت بود؟

ص: 187

ص: 188

ص: 189

ابن حماد در شعرش صورت های خیالی و دروغ نیاورده، بلکه سروده های او پر از برهان های واضح و شواهد و دلایل کافی در تأیید مذهب علوی است، لذا از امام باقر (ع) یا صادق (ع) نقل شده که: شعر عبدی را یاد بگیرید، زیرا او بر دین خداست.(1) علاوه بر این مزایا، شعر عبدی نمایانگر استادی او در ادبیات و مهارت او در فنون شعری می باشد.

تاریخ ولادت و وفات ابن حماد مشخص نیست ولی از آنجا که «نجاشی» صاحب «الفهرست» متولد سال 372، عبدی را دیده و از او حدیث فراگرفته، می توان گفت که این شاعر در اوائل قرن چهارم به دنیا آمده و در اواخر آن از دنیا رفته است.(2)

ص: 190

عبدی در جای دیگر، پنج تن را می شمارد و بعد از ذکر نام همه امامان، تطهیر الهی در آیه تطهیر رابه همه ایشان تعمیم می دهد:

اِلهی بَحَقِّ الحَقِّ مِنْ آلِ هاشمِ بِصَفْوَتِکَ الصَّفْوَةِ الهداةِ الاَکارِمِ

بِاَحمَدٍ الُمختارِ بِالقَرمْ حِیدَرٍ بِسِبْطَیْهِ بِالطُهّرِ البَتولَةِ فاطِمِ...

بِِاثْنَیْ عَشَرٍ صَفَیْتَُهمْ وَ ارْتَضَیَْتَهُمْ وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنْ نَسْلِ اولادِ آدمِ

بِحَقّهِمْ یا ذا المَعارِجِ نَجِّنی وَجُدْ لی بِعَفْوٍ مِنْ عَظیمِ الجَرائِمِ(1)

خدایا به حق آل هاشم که هدایتگران برگزیده و بزرگوار تو هستند و عبارتند از احمد مختار و حیدرکرار و دو فرزندش و فاطمه پاک و مطهر، و نیز به 12 امام که ایشان رااز بین اولاد آدم برگزیده ای و از آنان راضی شده ای و پاک و مطهرشان ساخته ای، به حق همه اینها ای خدا مرا نجات بده و به واسطه عفوت گناهان بزرگ را بر من ببخشای.

باید دانست که وصف کردن ائمه به زکی، طهر،طاهر، مطهر، طیب، مهذب و... که ثمره آیه تطهیر است، بسیار زیاد در اشعار آمده بدون آنکه اشاره مستقیم به آیه تطهیر شود. مانند این شعر عبدی:

وِلاءُ النَّبِیّ و آلِ النَّبِیّ عِقْدی وَ اَمْنی مِنْ مَفْزَعی

وَ وَجَّهْتُ وَجْهی لا اَبْتَغی سِوی السّادَةِ الخُشَّعِ الرُّکَّعَ

وَ ما لی هُداةٌ سِوَی الطّاهِرینْ ُبُذورِ الُهدَی الکُمَّلِ اللُّمَّعِ(2)

دوستی پیامبر و آل پیامبر مایه امن و امان من در روز شدت است. رو به سوی ایشان دارم و غیر از سروران خاشع و راکع کسی را نمی جویم. مرا چه به دیگران، هنگامی که هدایت کنندگان پاک و مطهری دارم که به کمال رسیده و بذر هدایت در دلهایشان رشد کرده است.

عبدی، عشق خود به اهل بیت را در قصیده 67 بیتی دیگرش به زیبایی بیان کرده و در مقابل آن جز ثواب چیزی نمی خواهد:

ص: 191

وَ اِنْ یَکْ حُبُّ اَهْلِ البَیْتِ ذَنْبی فَلَسْتُ بِمُبْتَغٍ عَنْهُ مَنابا

اُحِبُّهُمْ وَ اَمْنَحُهُمْ مَدیحاً وَ اَمْنَحُ مَنْ یَسُبُّهُمْ سَبابا

وَلَنْ یَرْجوا ابْنُ حَمّادِ عَلِیًّ بِحُسْنِ مَدیحِهِمْ اِلاّ الثَّوابا(1)

اگر گناه من تنها دوستی اهل بیت پیامبر (ص) است از این گناه هیچگاه توبه نخواهم کرد. من ایشان را دوست دارم و مدیحه خود را به محضرشان هدیه می کنم ولی نثار من به دشمنان آنها فقط ناسزاگفتن است. بدانید که علی بن حماد با این مدح امید به چیزی ندارد مگر ثواب اخروی.

شاعر همچنین در قصیده 30 بیتی دیگرش به اهل بیت پیامبر چنین خطاب می کند:

یا اَهْلَ بَیْتِ رَسولِ اللّهِ اِنَّکُمُ لَاَشْرَفُ الخَلقِ جَدّاً اَوْ اَباً

وَ اَنْتُم الکَلماتُ اللاّئی لَقَّنَها جَبریلُ آدَمَ عِنْدَ الذَّنْبِ اِذْ تابا(2)

ای اهل بیت پیامبر (ص) شما شریف ترین مردم از نظر اجداد هستید. شما همان کلماتی هستید که جبرئیل هنگام توبه، به آدم تلقین کرد تا خدا توبه او را پذیرفت.

نکته مهم در اشعار عبدی و یا شاعران دیگر، این است که اگر چه شاعر به مصادیق اهل تصریح نکرده و ایشان را نام نبرده، ولی با توجه به قرائن، مشخص می شود که مراد شاعر کیست. مثلاً در ابیات مذکور، شاید کسی اشکال کند که: «این اشعار دلیل بر مدعای شیعه نیست. زیرا مانعی از دخول همسران در مصداق اهل بیت موجود نمی باشد، چون شاعر نام کسی را ذکر نکرده است». در پاسخ می گویم اگرچه شاعر، اهل بیت را نام نبرده، اما در بیت دیگری، ایشان را مخاطب قرار داده که«شما همان کلماتی هستید که آدم به برکت آنها بخشوده شد» شکی نیست که این کلمات، همان محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام هستند و

ص: 192

مفسران را در این موضوع اختلافی نیست.(1)

اشعار عبدی که به نوعی با مقصود ما ارتباط دارد بسیار است ولی ما به همین مقدار اکتفا می کنیم.(2)

ص: 193

ص: 194

ص: 195

ص: 196

گفت: بعد از محمد (ص) بهترین مردم کیست؟ گفتم: علی (ع) است که پدر و مادرش نیز بهترین بودند.

گفت: پس صحابه پیامبر چه؟ گفتم: آیا کسی نسبت به نبیّ مختار به مقام دامادی و پسر عمّی رسیده است؟

گفت: نزدیک ترین صحابه به پیامبر چه کسی بود؟ گفتم: همان کسی که غیر از خدای صاحب عرش، بت نپرستیده است.

گفت: گرامی ترین و بخشنده ترین صحابه چه کسی بود؟ گفتم: همان کسی که در روز نداری انگشتر خود را به مسکین داد.

گفت: روز قیامت کنار حوض کوثر چه کسی مردم را سیراب می کند؟ گفتم: علی (ع) که همیشه ساقی بوده است.

گفت: جانم فدایت این شخصی که این همه مکارم و فضائل دارد کیست؟ گفتم: او همان امام واجب الاحترام است.

ص: 197

ص: 198

هُمْ خَمْسَةٌ یُرْحَمُ الاَنامُ بِهَمْ وَ یُستَجابُ الدُّعا وِ یُرْجاهُ(1)

منزّه است خداوندی که در آسمان و زمین برای او شبیه و شریکی نیست. شهادت می دهم که معبودی جز او نیست و او به همه عوالم تسلّط دارد، و نیز شهادت می دهم که آقای ما حضرت محمد (ص) خاتم پیامبران است که خداوند او را احمد نامید. محمد (ص) روز غدیر حیدر را برای برادری و جانشینی خود برگزید، و در روز مباهله، با علی و فاطمه و دو پسر ایشان به سوی مشرکان رفت. این 5 نفر - پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام _ همانهایی هستند که مردم بواسطه آنان مورد لطف و مرحمت خدا قرار می گیرند و دعاهایشان مستجاب می شود.

ص: 199

ص: 200

ص: 201

نظم و نثر، به سبب خطبه های فراوان نیز مشهور آفاق شد،(1) بطوری که خطبه ها و رسائل زیبایی از او بجا ماند.(2) هم دیوان شعر و هم دیوان رسائل دارد.(3) حصکفی بعد از عمری طولانی که پیوسته به ریاست و جلالت گذشت،(4) در سال 551(5) یا 553(6) درگذشت.

ص: 202

ص: 203

علی (ع) اشاره کرده، و نقض بیعت را بعد از وفات پیامبر (ص) عجیب می شمارد، و یا کیفیت خلافت را مورد سؤال قرار می دهد که اگر باید اجماع باشد، چنانچه به زعم آنان برای ابوبکر چنین بود، پس چرا در خلافت عمر اکتفا به نص ابوبکر شد؟ و چرا در خلافت عثمان به شورا گذاشته شد؟!(1) و یا در قصیده 57 بیتی دیگرش می گوید: زمانی که پیامبر (ص) ، قبض روح شد مردانی که ایمان قبلی نیاورده بودند و تنها با زبان اظهار اسلام می کردند، بیعت او را شکستند.(2)

وفات ابن عودی نیلی نامعلوم است ولی از آنجا که عمادالدین اصفهانی چنانچه ذکر شد، در سال 550 با او ملاقات داشته، گمان می ود که وفات او اواسط قرن ششم بوده، چنانچه علامه امینی وفات او را در سال 558 تخمین زده است.(3)

ص: 204

ایشان هستند که پیامبر (ص) آنها را داخل در عبا کرد و با مسیحیان نجران مباهله نمود. جبرئیل به میکائیل فخر می فروشد که چه کسی به مقام من می رسد؟ زیرا من با آنها داخل عبا شدم. آری، چه کسی در دو عالم مثل و مانند آنهاست زیرا بزرگ ملائکه، جبرئیل خادم این خانواده است.

ص: 205

ص: 206

ضربات کارد، جراحات بسیاری بر او وارد ساختند. هنوز نیمه جانی داشت که به عاضد پیغام داد: من باعث شدم که بر تخت بنشینی، پس چرا به مرگ من راضی شدی؟! معالجه ها در وی سودی نبخشید و شاعر مزبور، در 19 رمضان سال 556 شهید شده و در قاهره دفن شد.(1)

گویند در شب قتلش که شب 19 رمضان بود. گفت: در چنین شبی مولایم علی (ع) کشته شد. پس غسل کرده و 110 رکعت نافله خواند و تا صبح عبادت نمود و همان صبح به قتل رسید.(2) شریف الجوانی گوید: او در یاری مذهب مانند آتش سرخ بود و کسی را یارای مقابله با نبوغ او در این مسئله نبود.(3) زیرا طلائع در مذهب شیعه بسیار قوی بوده، علما و فقها را در محضر خود جمع می کرد و در اثبات مسئله امامت باآنها مناظره می نمود.(4) کتابی هم بنام «الاجتهاد فی الرّد علی اهل العناد» در دو جلد و در اثبات امامت امیرالمؤمنین علیه السلام دارد.(5)

ابن رُزیک دانشمندی عارف به ادبیات و شاعری خوش ذوق بود که اشعار خوبی می گفت. دیوانی در دو جلد دارد که در آن همه اغراض شعری موجود است.(6)

مقریزی گوید: «او شجاع و کریم و فاضل و ادیب و ادب دوست و ادب پرور بود و شعر هم نیکو می گفت. در خِرد و فضل و سیاست یکتای زمانه بود و در مذهب تشیع، ثابت و پابرجا».(7)

در سخاوت او گویند که هر ساله اموال بسیاری را به مشاهد مشرفه می فرستاد تا

ص: 207

بین علویان تقسیم شود. مسجدی هم در باب زویله پشت قاهره ساخت که بنام «جامعِ صالح» معروف است. دو آبادی را برای مصارف خیریه وقف کرد، و نیز اموالی را وقف فرزندانِ امام حسن و امام حسین علیهماالسلام نمود.(1) نقل است که وزیر شدن او به عنایت مولاامیرالمؤمنین (ع) بود. گویند: ملک صالح در میان جماعتی از بینوایان، به زیارت مرقد علی (ع) رفت. همان زمان تولیت حَرَم، در خواب خدمت امیرالمؤمنین (ع) رسید که به او فرمودند: «در این شب 40 نفر از بینوایان به زیارت آمده اند و در میان آنها مردی است بنام طلایع بن رُزّیک که از بزرگان دوستان ماست. برو به او بگو: برگرد که والی مصرت کردیم».

فردا صبح جارچی فریاد زد: ابن رزیک کیست؟ بیاید که تولیت با او کار دارد. طلایع نزد او رفته و ماجرای خواب را شنید. به مصر رفت و کارش بالا گرفت.(2) ملک صالح به آزادی و امنیت نیز همت گماشت. خدایش بیامرزد.

ص: 208

لا تَعْذِلَنّی اِنَّنی لا اَقْتَفی سُبُلَ الضَّلالِ لِقَولِ کُلَّ عَذولِ

عِندَ التَّباهُلِ ما عَلِمْنا سادِساً تَحتَ الکِسا مِنْهُم سِوی جِبریِل(1)

مرا ملامت نکنید زیرا من به خاطر یک ملامت کننده، گمراهی را دنبال نمی کنم. (بلکه راه کسانی را ادامه می دهم که) هنگام مباهله، زیر عبا، فقط همان پنج نفر بودند و ششمین نفر ایشان فقط جبرئیل بود.

ص: 209

ص: 210

ص: 211

آیا بر روی خاک و زمین خاکی، امام معصوم و طاهر و جوانمردی چون ابوتراب علی (ع) وجود دارد؟ اگر چشمم بیمار شود، سرمه چشمم خاک پای اوست.

خطیب سپس در همین قصیده بائیه، فضائل مولا را یکی یکی می شمرد مانند باب علم نبی، گریه در محراب، شیر میدان جنگ، شکننده بت ها بر دوش پیامبر (ص) ، کفیل دختر پیامبر در راه هجرت، قاتل عمر بن عبدود، رساننده سوره برائت، فاتح خیبر، صاحب غدیر و...و بعد از ذکر مناقب، ضمن آنکه ولایت امیرالمؤمنین را بر گردن همگان لازم می داند باز هم ضعف علمی عمر را گوشزد کرده و سپس پنج نفر اهل بیت را معرفی می کند:

وِلایِتُهُ بِلا رَیْبٍ کَطَوقٍ عَلی رَغْمِ المَعاطِسِ(1) فِی الرِّقابِ اِذا عُمَرٌ تَخَّبَط فی جوابٍ وَ نَسَّبههُ عَلِیٌ بِالصَّوابِ

یَقوُلُ بِعَدْلِهِ: لَولا عَلِیٌّ وَ نَجْلاهُ سُروری فی اکْتِئابی

وَ مَنْ یَکُ دَأبُهُ تَشْییدِ بَیْتٍ فَها اَنا مَدْحُ اَهْلِ البَیْتِ دابی

ولایت علی (ع) بدون شک علی رغم میل مخالفان مانند طوق بر گردن همه است. هرگاه عمر خطا می کرد و علی (ع) او را آگاه می نمود، او منصفانه می گفت: اگر علی نبود حتماً هلاک می شدم. پس فاطمه و مولایمان علی و دو فرزندش مایه شادی و سرور من به هنگام اندوه هستند. هرکس را عادت بر این باشد که خاندان و بیتی را مدح و ستایش کرده بالا ببرد، عادت و مرام من فقط مدح اهل بیت پیامبر (ص) است.

وقتی خطیب به اینجا می رسد گویا حس می کند جاهلان این همه عشق و علاقه به خاندان رسول را بر او عیب می گیرند. لذا فوری جواب می دهد:

وَ اِنْ یَکُ حُبُهّم هیهاتَ! عاباً فَها اَنا مُذْ عَقِلْتُ قَرین عابِ

ص: 212

اگر - به زعم و گمان شما - حب این خاندان عیب باشد، پس بدانید که من از وقتی عقلم رسیده، عیبناک بوده ام!

از این به بعد خطیب مشغول رثاء اهل بیت می شود، به قتل امیرالمؤمنین علی (ع) و مسموم نمودن امام حسن (ع) و کشته شدن امام حسین (ع) با لب عطشان اشاره کرده و سپس با آوردن نام اصحاب کساء، عصر عاشورا را این چنین غمناک به تصویر می کشد:

بَناتُ مُحَّمدٍ فِی الشَمسِ عَطشی وَ آلُ یَزیدَ فی ظِلِّ القُبابِ

لِاآلِ یزیدَ مِنْ اُدْمٍ خِیامٌ وَ اَصْحابُ الکِساءِ بلا ثِیابِ(1)

دختران محمد مصطفی بدون سرپناه و تشنه در گرمای خورشیدند ولی آل یزید در سایه قبه ها. برای آل یزید خیمه های چرمی برافراشته شده ولی اصحاب کساء _ یعنی حسین (ع) که پنجمین ایشان است _ عریان و برهنه روی زمین است.

خطیب قصیده 27 بیتی دیگری در فضائل حضرت علی (ع) دارد که بسیار زیباست و با این بیت شروع می شود:

لَقَدْ تَجَمَّعَ فی الهادی اَبی الحَسَنِ ما قَدْ تَفَّرَقَ فی الاصحابِ مِنْ حُسْنِ(2)

در وجود علی رهبر آزادگان، تمام فضائل و محاسنی که بین اصحاب تقسیم شده بود، یکجا جمع شده است. به عبارت دیگر «آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری».

و بالاخره در قصیده 36 بیتی دیگری که باز هم خطیب در مدح مولا علی (ع) سروده، اشاره به مطّهر بودن او می کند:

هَلْ اَبْصَرَتْ عَیْناکَ فی الِمحْرابِ کَاَبی تُرابٍ مِنْ فَتیً حِرابِ

لِلّهِ دَرُّ اَبی تُرابٍ اِنَّهُ اَسَدُ الحِرابِ وَ زینَةُ الِمحرابِ

وَ طَهارَةُ الهادی عَلیّ اَشْعَرَتْ بِطَهارَةِ الاَرْحامِ وَ الاَصْلابِ(3)

ص: 213

آیا چشمانت کسی را مانند ابوتراب، در میدان جنگاوری دیده است؟ خداوند خیرش دهد که شیر میدان جنگ و زیور و زینت محراب عبادت است. طهارت و عصمت و قداستِ این رهبر، یعنی علی (ع) دلیل بر پاکیِ پدر و مادری است که او را به وجود آورده اند.

ص: 214

ص: 215

به یکی از عقاید شیعه یعنی «رجعت» کرده و آنرا مخصوص «اهل کساء» می داند.

بَنی عَمِّنا اِنَّ یومَ الغَدیرِ یَشْهَدُ لِلفارِسِ المُعْلَمِ

اَبونا عَلیٌ وصیُ الرَّسول وَ مَنْ خَصَّهُ بِالِلّوَا الاَعْظَم ِ

لَکُم حُرْمَةٌ بَانْتِسابٍ اِلَیه وَها نحنُ مِنْ لَحْمِهِ و الدَّمِ

وَ نَحْنُ بَنو بِنْتِهِ دونَکُم وَ نَحنُ بَنی عَمّهِ المُسلمِ

قَتَلْتُمْ هُداةَ الوَری الطّاهرینْ کَفِعْلِ یَزیدِ الشَّقیِ العَمّی

فَخَرْتُمْ بِمُلکٍ لَکُمْ زایلِ یُقَصَّرُ عن مُلکِنا اَلاَدْوَمِ

و لا بُدَّ لِلْمُلْکِ مِنْ رَجْعَةٍ اِلی المَسْلَکِ المَنْهَجِ الا قَوْمِ

اِلی النَّفَرِ الشَّمِّ(1) اَهْلِ الکِساء وَ مَنْ طَلَبَ الحَقَّ لَمْ یَظلِمِ(2)

ای پسرعموهای ما! بدانید که روز غدیر برای انسان آگاه شاهد و دلیل خوبی است. پدر ما علی (ع) وصیّ رسول خدا است که صاحب «پرچم بزرگ» می باشد.اگر شما احترام دارید تنها به خاطر انتساب به پیامبر (ص) است، پس احترام ما بالاتر است که از گوشت و خون او هستیم. مائیم که فرزندان دختر او و پسرعموی با ایمان او هستیم نه شما. شما هم مانند یزید بدبخت کوردل، فرزندان پاک و مطهر پیامبر (ص) راکه هدایت کنندگان مردم بودند، کشتید. شما به سلطنتِ زوال پذیرتان فخر می کنید که هیچگاه به سلطنت پایدار ما نمی رسد، زیرا مسلماً رجعتی برای این سلطنت هست که حق به حق دار می رسد یعنی این حکومت و دولت نصیبِ آن افراد خبره والامقام ِ سربلند یعنی اصحاب کساء می شود، و کسی که دنبال حق باشد، ستم نکرده است.

لازم به ذکر است که شاعر در این قصید، با قصیده «میمیه» ابن معتز، شاعر و خلیفه عباسی معارضه کرده که وی در ابتدای شعرش چنین می گوید: «پسرعموهای ما، ای

ص: 216

بنی هاشم، بیایید و ما را دوست بدارید و بر راه استوار قدم نهید. هم ما و هم شما افتخاراتی داریم. درست است که شما فرزندان دختر پیامبر (ص) هستید ولی ما هم پسرعموهای باایمان او هستیم» اما ابوالحسن منصور بالله در این قصیده، برتری بنی هاشم را ثابت کرده است.

ص: 217

ص: 218

صاحب جلالت و حشمت(1) و صالح و کثیرالسماع بوده(2) و در فنون بسیاری تبحر داشته است.(3) از جمله، به علم حروف و اوقات هم آگاه بوده و ادعای استخراج علوم غیبی هم می کرده(4) و حتی کتابی را در این زمینه به نام «دائرة الحروف» به او نسبت داده اند،(5) و به همین دلیل، بعضی شدیداً به او تاخته اند.(6)

شاهد بر این علم او، داستانی است که یافعی این چنین نقل می کند: «راوی گوید در خواب دیدم خواننده ای دو بیت شعر با مطلع: لله دَرُّک یابن طلحة... خواند. صبح به خانه ابن طلحه شافعی رفتم و دیدم سلطان بر درِ خانه او ایستاده و اذنِ ورود می طلبد. من هم با او داخل شده نشستم تا سلطان رفت. سپس ماجرای خواب شب گذشته را برای ابن طلحه نقل کردم. گفت: اگر خواب تو درست باشد من تا یازده روز دیگر می میرم، و چنین هم شد.

این قضیه دلالت بر علم او به حروف دارد و شاید از تعداد حروف در شعر چنین برداشتی کرده است».(7)

از نکات مهم زندگی او آن است که در سال 648 در دمشق، مَلِک ناصر، حکمِ وزارت را به نام او نوشت ولی او عذر خواسته نپذیرفت.(8)

بنا به نقل منابع، تنها یک روز(9) یا دو روز(10) وزیر بود و سپس از همه دارائی خود اعم از ملک و مرکوب و... دست کشیده لباسی از پنبه بر تن نموده، و از مردم دوری

ص: 219

گزید، و زهد پیشه کرده به جائی رفت که دیگر کسی از محل او مطلع نشد.(1) امتناع او را از وزارت، تأییدی از جانب خداوند شمرده اند،(2) زیرا نقل شده که همان روزی که ملک ناصر وزارت را به این طلحه محول نمود، وی هنگام شب پدرش را در خواب دید که به او گفت: یا محمد، .وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ اِلی ما مََتِّعنا بِهِ اَزواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الحِیوةِ الدُّنیا لِنَفْتِنَهُمْ فیه...(3)

صبح که بیدار شد غلامش را آزاد کرده لباس زهد پوشید و از سلطان جدا شد.(4)

از آثار او کتاب «العقد الفرید» است که همه چیز در آن آمده(5) به اضافه کتابی در علم حروف که ذکر شد. دیگر کتاب «الدّر المنظم فی اسم الله الاعظم»(6) ولی معروف ترین اثر او کتاب «مطالب السُؤول فی مناقب آل الرسول» است که در خصوص مناقب ائمه دوازده گانه می باشد،(7) و تطهیریه ای که خواهیم آورد از همین کتاب است.

سرانجام ابن طلحه شافعی در حلب(8) در رجب سال 652(9) در سنِ بیش از 70 سالگی از دنیا رفت.(10)

در شافعی مذهب بودن او شکی نیست و همه کسانی که طبقاتِ علمای شافعی نوشته اند، نام وی را در کتب خود ثبت نموده اند. ذکر مناقب اهل بیت در کتاب

ص: 220

«مطالب السؤول...» او بقدری نمود دارد که برخلاف همه متقدمین و متأخرین، محمد طباخ حلبی در قرن چهاردهم، به او نسبت تشیع می دهد! آنجا که می نویسد: «از کتابهای ابن طلحه، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول است... و از خلال کلامش معلوم می شود که مصنف از شیعه می باشد»!(1)

ص: 221

سوزاننده آتش سالم بمانم، زیرا من به خاطر حب آنان امیدوارم از گناهان عظیم من درگذری. من متوسل به این پنج تن می شوم و امید نجات برای نفس گنهکار دارم.

ابن طلحه شافعی علاوه بر تطهیریه مزبور، در غدیریه خویش هم اشاره به این فضیلت خاصِ اهل بیت در سوره احزاب نموده و چنین می گوید:

اَصِغْ وَ اسْتَمِعْ آیاتِ وَحْیٍ تَنَّزَلَتْ بِمَدْحِ اِمامٍ بِالهُدی خَصَّهُ اللّهُ

فَفی آلِ عِمْرانَ المُباهَلَةُ التّی بِاِنْزالها اَولاهُ بَعضَ مَزایاهُ

وَ اَحْزابُ و حامیمٌ و تحریمُ هَل اَتی شُهودٌ بِها اَثْنی علیه فَزَکّاهُ...(1)

گوش بدار به آیاتی که در مدح امامی نازل شده که خداوند او را برای هدایت مردم اختصاص داده است. مانند آیه مباهله در سوره آل عمران و آیه تطهیر در سوره احزاب و آیات سوره تحریم و هل اتی که همه شاهدی هستند بر پاکی او. همچنین ابن طلحه در شعری که خطاب به قاتلان امام حسین علیه السلام - سروده، آنها را به شدت مورد عتاب قرار داده می گوید:

ماذا تَرُدّونَ الجوابَ عَلَیْهِمُ؟ وَ لَیْسَ الی تَرْکِ الجَوابِ سَبیلُ

و قَدْ سُؤْتُموهُمْ فی بَنیهِمْ بِقَتْلِهِمْ وَ وِزْرُ الذّی اَحْدَثْتُموهُ ثَقیلُ

وَ مَنْ کانَ فی الحَشْرِ الرّسولُ خَصیمُهُ فَاِنَّ لَهُ نارَ الجَحیمِ مُقیلُ

فَاِنَّهُمْ آلُ النَّبیَّ وَ اَهْلُهُ وَ نَهْجُ هُداهُمْ بِالنَّجاةِ کَفیلُ...(2)

(ای کسانیکه به امامتان و پیامبر و فاطمه زهرا و علی سلام الله علیهم ظلم کردید) چه جوابی برای ایشان دارید در روزی که نمی توان از جواب دادن رها شد؟ و حال آنکه شما با قتل فرزندانشان به آنان بد کردید و گناه سنگینی مرتکب شدید. وای به حال کسی که در روز حشر، پیامبر (ص) با او خصومت کند و مطمئناً جایگاه او

ص: 222

جهنم است. ایشان آل پیامبر و اهل پیامبر هستند و راه هدایت ایشان، ضامن نجات است.

چنانچه واضح است ابن طلحه به عناوین مختلف تصریح کرده که آل پیامبر کسی جز پنج تن اهل عبا نیست.

ص: 223

ص: 224

ره آورد آیه تطهیر است، اشاره کرده، در یک مورد به قصه کساء و آمدن جبرئیل تصریح می نماید. ابن ابی الحدید در قصیده دوم از قصاید هفت گانه اش، ابتدا خطاب به امیرمؤمنان کرده و بسیاری از فضائل حضرتش را متذکر می شود و سپس فضیلت عبا را این چنین می آورد:

وَ لا کانَ مَعْزولاً غداةَ بَراءَةِ وَ لا عَنْ صَلاةٍ اَمَّ فیها مُؤَخَرا

اِمامُ هُدیً بِالْقُرْصِ آثَرَ فَاقْتَضی لَهُ القُرصُ رُدِّ القُرْصُ اَبْیَضَ اَزْهرا

یُز احِمُهُ جبریلُ تحتَ عباءَةٍ لها قیلَ کُلُّ الصِّیدِ فی جانِبِ الفَرا(1) لَاَسْتَنْفِذَنَّ العُمْرَ فی مِدحَتی لَهُ وَ اِنْ لامَنی فیه العَذولُ فَاَکْثَرا(2)

علی کسی است که صبح روز اعلام سوره برائت، از این مأموریت معزول نشد، و نیز او امام هدایتگری است که قرص های نان را در راه خدا ایثار کرد و از این رو قرص خورشید برای نماز او به جای خود بازگشت. او کسی است که آن هنگام که در زیر عبا جمع بودند جبرئیل به سوی آنان آمد و خواست که مصاحب ایشان باشند، او کسی است که همه خوبی ها در او جمع شده. من تمام عمرم را در مدح علی (ع) مصرف می کنم حتی اگر روز به روز ملامت سرزنش کنندگان بیشتر شود.

ص: 225

ص: 226

اَلاَمْرُ مِنْ بَعْدِ النَّبِیّ المُرْسَلِ مِنْ غَیْرِ فَضْلِ لاِبْنِ عَمَّهِ عَلیّ

کانَ بنَصُّ الواحِدِ الفَرْدِ العَلیّ وَ حُکْمُهُُ عَلَی العَدُوّ وَ الولّی

سپس فضائل امیرالمؤمنین را از نظر شرف نسب و ولادت در کعبه و برادری با پیامبر (ص) و علم بسیار و آیات نازله در شأن حضرت بیان کرده، در ضمن اشاره به اصحاب کساء می کند:

وَ زوجُهُ سَیَّدةُ النِّساءِ خامِسَةُ الخَمْسَةِ فِی الکِساءِ

اَنْکَحَهَا الصَّدّیقُ فِی السَماءِ فَهَلْ لَهُمْ کَهذِهِ العَلیاءِ

وَ خُصَّ فی نَسْلِهَما اَهْلُ الهُدی اَئِمَّةُ الحَقَ اِلی یَوم النِّدا

فیه کما قَدْ جاءَ فی البَیانِ عَنْ اَحْمَدٍ عَنَ رَبَّهِ المَنّانِ

وَ آیَةُ التَطّهیرِ فی الجَماعَة اَهْلُ الکِساءِ المُرْتَدینَ الطّاعَة

نَعَم، اُناساً اَهْلُ بیتِ الطُّهرِ اَهلُ المَقاماتِ وَ اَهْلُ الفَخْرِ(1)

یکی از شرافت های علی (ع) این است که همسری چون سیده زنان عالمیان دارد، همان که پنجمین نفر از اصحاب کساء است. ازدواج با علی صدیق، در آسمان ها بسته شده بود و برای هیچکس چنین افتخاری نیست. امامان به حق و هدایتگر تا روز قیامت، از نسل آندو خواهند بود. دیگر از فضائل امیرالمؤمنین اینکه پیامبر (ص) از سوی خدا آیات بسیاری را در شأن او مقرر کرد مثل آیه تطهیر. آری، ایشان اهل بیت پاک و مطهر هستند که اهل مقام و افتخار می باشند.

ص: 227

ص: 228

وَ اَئِمَّةٌ مِنْ وُلْدِها سادَتْ بِهَا المُتَاخِّرونَ وَ شُرَّفَ القُدَماءُ

وَ الطّاهِرُ بْنُ الطّاهرِینَ وَ مَنْ لَهُ فی الخافِقَیْنِ مِنَ الْبَهاءِ لِواءُ

مَنْ یُصْلِحُ الاَرَضینَ بَعدَ فَسادِها حَتّی یُصاحِبَ ذِئْبَهُّنَّ الشّاءُ

اَنَا یَابْنَ عَمَّ مُحَمِّدٍ اَهْواکُمُ وَ تَطیبُ مِنّی فیکُمُ الاَهْواءُ

وَ اُکَفِّرُ النّالینَ فیکَ وَ اَلعَنُ القالینَ اِنَّهُمْ لَّدی سَواءُ(1)

بهار چنان زمین را پوشانده که در زیبایی همتا ندارد. نسیم روح افزای آن بر باغها می وزد و بوی عطر از آن به مشام می رسد. مانند عطر مدح آل محمد علیهم السلام که کشتی های نجات هستند و شعرا با گفتن مدح آنان معطر می شوند. آل محمد (ع) همان پاکان پاکیزه سرشت، رکوع و سجده کنندگان نجیب و بزرگوار هستند، که از آنها یکی علی (ع) ابطحی هاشمی است که هنگام حوادث جنگ تیزرأی بود. او که از اصلاب پاک متولد شده و فرزندانش نیز پاکند. آیا کسی می تواند فضائل علی (ع) را بشمارد در حالی که قرآن پر از مدح وثنای اوست؟ اوست که همسری دارد صاحب پرتوهای نورانی و به همین علت اسم او را «زهرا» گذاشته اند و امامان همه از نسل فاطمه اند که مایه افتخار و شرف همه انسانها می باشند. سپس شاعر همه امامان از نسل علی و زهرا علیهماالسلام را می شمارد و پس از عرض ارادت به محضر صاحب الزمان عج، لعن خود را نثار دشمنان ائمه کرده و علاوه بر «تولی» و حب اهل بیت، «تبّری» و بیزاری خویش را نیز در آخرین ابیاتِ مذکور، اثبات می کند:

سپس امام پاک فرزند پاکان که پرچم او در شرق و غرب افراشته خواهد شد، اوست که زمین را اصلاح می کند تا جائی که گرگ و گوسفند در کنار هم زندگی می کنند. ای علی (ع) ، ای پسرعموی محمد (ص) ، من قلباً شما را دوست دارم و دلم به عشق شما می طپد. غلوکنندگان درباره شما را کافر می دانم و دشمنان شما را لعن می کنم و این دو گروه نزد من مساوی هستند و فرقی ندارند.

ص: 229

ص: 230

چنانچه وقتی از دنیا رفت، حدود هزار - هزار درهم باقی گذاشت اما پسرش ابوالفتح با بی کفایتی، همه را از بین برد.(1)

آثار او زیاد است. بعضی از آن ها عبارتند از: «رسالة الطیف فی الانشاء» «نزهة الاخبار» «العُشاق و خلوة المشتاق» «حیاة الامامین زین العابدین و محمدباقر» و «المقامات الاربع» که شامل بغداد و دمشق و حلب و مصر است.(2)

مهمترین تألیف او «کشف الغُمه فی معرفة الائمه» می باشد و بهترین کتابی است که در تاریخ پیشوایان دین و فضائل ایشان و دفاع از حریم آنان نوشته شده و تقریظ دانشمندان، خود گواه قاطعی بر علوّ جایگاه آن است.(3) به عنوان نمونه شیخ جمال الدین احمد بن منبع حلّی می نویسد: آگاهانه و با سوگند، به نویسنده این کتاب بگو که به منتهای مقصودت نائل گشتی و با تألیف این کتاب، آن قدر از فضائل اهل بیت آشکار نمودی که دشمنان را ناراحت می کند.(4)

اِربلی، خود در مقدمه این کتاب، سببِ تألیف آن را چنین بیان می کند. «...مردم را دیدم که منحرف از خاندانی هستند که جدّ ایشان سیّد انبیاست و پدر ایشان سید اوصیاء و مادرشان فاطمه زهرا و جدّه آنها خدیجه کیری، خاندانی که قرآن به طهارت ایشان شهادت داده و پیامبر (ص) به مودّت و دوستی ایشان، امر فرموده است.»

گفتنی است دیوان شعر هم به اربلی نسبت داده اند که اکثر آن در مدح ائمه می باشد(5) و مقداری از آن در کتاب کشف الغمه مذکور است. وفات او سال 692 در بغداد دفن شد.(6)

ص: 231

ص: 232

وَاخْلَعْ بِمَشْهَدِهِ الشِّریفِ مُعَظِّماً تَعْظیمَ بَیْتِ اللّهِ ذِی الاَستارِ

وَ قُلْ السَّلامُ عَلَیْکَ یا خَیْرَ الوَری و اَبا الهُداةِ السَادَةِ الاَبْرارِ

یا آلَ طهَ الاَکْرَمینَ اَلِیَّةً بِکُم وَ ما دَهْری یمینُ فِجارِ

اِنّی مَنَحْتُکُمْ المَوَدَّةَ راجیاً نَیلَ المُنی فی خِمسَةِ الاَشبارِ

فَعْلَیْکُمْ مِنّیِ السَّلامُ فَاَنْتُمْ اَقْصی رَجائی و مُنتَهی ایثاری(1)

این قصیده را هدیه می کنم و می فرستم به محضر امیرالمؤمنین (ع) مانند کشتی هایی که در میان امواج دریا پنهان شده اند. علی (ع) آن چنان شرف و عزتی دارد که حتی حسودان به آن معترفند و همه عرب اعم از یعرب و نزار به او افتخار می کنند. برو به سوی ارض پاک نجف و آنجا بایست. خاک آن را ببوس و زیارت کن که بهترین جایگاه زیارت است. در آن مشهد شریف، کفشها را دربیاور و آنچنان تعظیم کن که گویا خانه خدا را زیارت می کنی. به امیرالمؤمنین خطاب کن و بگو: درود بر تو ای بهترین مردم. و ای پدر هدایت کنندگانِ نیکوکار بزرگوار. ای آل پیامبر (ص) ، ای کریمان، قسم به شما - و امروز زمانه قسم بدکاران نیست _ قسم به شما که دوست دارم شما را و عشق و علاقه ام را محضر شما تقدیم می کنم به این امید که آرزوهایم به وسیله شما پنج تنِ بزرگوار برآورده شود. بر شما از طرف من سلام و درود باد که منتهای آرزو و امید من هستید.

ص: 233

ص: 234

وی که بدون شک، اشعر شعرای عهد خود بوده(1) ، آثاری دارد، چون: «الخدمة الجلیة فی القدمة الافضلیة»(2) «دُرّر النحور فی مدائح الملک المنصور»(3) که همان قصائد «ارتقیات» اوست، به اضافه رساله ای در زَجَل و موالی.(4) دیوان شعری هم دارد(5) که خودش جمع کرده و در دوازده باب مرتب نموده است.(6) قصائد فخر و مدح و...در اشعار او دیده می شود اما در مدح اهل بیت، زیاد شعر گفته(7) و «بدیعیّة» او در مدح پیامبر (ص) (8) بسیار معروف است. این بدیعیة که 145 بیت دارد(9) شامل 150 نوع از انواع بدیع بوده(10) و «الکافیة البدیعیة» نام دارد،(11) و شاعر، خود آن را شرح نموده و(12) «نتایج الالمعیة فی شرح الکافیة البدیعیة» نامیده است.(13) سرانجام این شاعر نامی در سال 750(14) یا 752(15) در بغداد(16) از دنیا رفت.

ص: 235

وَ آلُهُ اُمناءُ اللّهِ مَنْ شَهِدَتْ لِقَدْرِهمْ سورةُ الاَحزابِ بِالعِظَمِ

آلُ الرِّسولِ مَحَّلُ العِْلمِ ما حَکَموا لِلّهِ الاّ وَ عُدُّوا سادَةَ الاُمَمِ(1)

و آل پیامبر (ص) امین های خداوند هستند، همان کسانی که سوره احزاب _ و آیه تطهیر _ به قدر و عظمت آنان گواهی می دهد. آل پیامبر (ص) محل علم الهی هستند و جز برای خدا حکمی نداده اند. ایشان سرور امت ها شمرده شده اند.

همچنین صفی الدین، در رّد «ابن مُعتز» که در قصیده اش به آل پیامبر تفاخر کرده، او را عتاب نموده و اهل بیت پیامبر را این گونه توصیف می کند:

َالا قُلْ لشرّ عَبیدِ الاِله وَ طاغی قُرَیْشٍ وَ کَذّابِها

أَ أنت تُفاخِرُ آلَ النَّبی؟ وَ تَجْحَدُها فَضْلَ اَنسابِها؟

بِکُم باهَلَ المُصطَفی اَمْ بِهِمْ؟ فَرَدَّ العُداةَ بِاَوصابها

اَعَنْکُمْ نَفَی الرِجّسَ اَمْ عَنْهُمُ؟ لِطُهْرِ النُفوسِ وَ َالبابِها

اَمَا الشُّرْبُ وَ اللّهوُ مِنْ دأْبِکُمْ وَ فَرْطُ العِباداتِ مِنْ دَأْبِها...(2)

به بدترین بندگان خداوند و طغیان کننده و دروغگوی قریش (ابن معتز) بگویید آیا تو به آل پیامبر (ص) تفاخر می کنی و برتری نَسَب ایشان را انکار می نمایی؟ آیا پیامبر (ص) با شما در روز مباهله حاضر شد یا با اهل بیتش؟ آیا رجس و پلیدی از شما دور شده؟ یا از ایشان دور گشته و جانهایشان پاک و طاهر شده است. مگر نه شرب خمر و لهو لعب از عادت شماست ولی مرام آنها عبادت بسیار است؟!

ص: 236

ص: 237

هُمُ الرَّجالُ رجالُ اللّهِ فَضْلُهُمْ لَمْ یُحْصَ اِنْ یُحْصَ یوماً فضلُ غَیْرِهِم

خَیرُ الوَری سادَةُ الدُنیا وَ خَیْرُهُم طهَ النَّبِیُّ وَ کُلٌّ فی ذُرَی النِّعِمِ

مُنَزَّهونَ عَنِ الاَرْجاسِ اَنْفُسهُمْ منْ مِثْلِها نُقِلَتْ فی اَنْفَسِ الرَّحِمِ...(1)

و آل پیامبر (ص) همان خاندان هدایتگر هستند، همان کسانی که هل اتی در مدح ایشان نازل شده. اهل بیت پیامبر و نشانه های رسیدن به حق و اوج آرزوها که باید به آنها رسید و خاندان حلم و بخشش. کسانی که مطهرند و فرع ایشان پاک شده و اصلشان از وجود با عظمت علی (ع) است که خود از نور محمد (ص) است. اینان مردان خدا هستند که اگر فضیلت دیگران قابل شمارش باشد، فضائل آنها به شماره درنمی آید. بهترین خلق و سروران دنیا هستند. بالاتر از ایشان تنها خود نبی اکرم است وگرنه همه در قله های نعمت می باشند. آنان از پلیدی پاک شده اند و جانهایشان از بهترین افراد به پاکیزه ترین رحمها منتقل شده است.

ص: 238

ص: 239

بسیاری از علمای مالکی شاگردانِ او بوده اند.(1)

از تألیفات ابن صباغ می توان کتاب «العبر فیمن شفه النظر»(2) را نام برد، اما مهمترین اثر او کتابِ «الفصول المهمة فی فضائل الائمة»(3) است که در کتابخانه های عربی و اسلامی شهرت بسیاری دارد و از اَهمِ مصادرِ علما، بعد از اوست. ابن صباغ این کتاب را درباره ائمه دوازده گانه نوشته که اول ایشان علی بن ابی طالب (ع) و آخرشان مهدی (عج) است(4) . آنچه بر اهمیت و ارزش کتاب می افزاید آن است که مؤلف، از آثار علماء مذاهب مختلف اسلامی در نقل احادیث نبوی استفاده کرده و روایاتی را آورده که در آنها به فضائل ائمه تصریح شده، و به منظور تثبیت امامت ائمه اطهار، به کتب فریقین استناد نموده است.(5)

بعضی ابن صباغ را متّهم به تشیّع نموده اند زیرا در خطبه ابتدای

کتابش چنین گفته: الحمدلله الذی جعل من صلاح هذه الامة نصب الامام العادل(6) یعنی: شکر خدائی را که صلاح این امّت را در این قرار داد که امامی عادل برای ایشان تعیین کند. ولی ابن صباغ این اتّهام را رد کرده و می گوید: «کسی که چشمش از ادراک حقایق محروم است با دیدن تألیفات و نوشته هایم نسبت رفض به من می دهد!(7) آری، این اتهام را نمی زند مگر کسی که می خواهد حسد و دشمنی

ص: 240

خود را با آل رسول آشکار کند. لذا ابن صباغ با شعر و زبانِ امام شافعی مخالفین خود را جاهل می شمارد:

اِذا نَحْنُ فَضَّلنا عَلِیاً فَاِنَّنا رَوافِضُ بالتَّفْضیلِ عِنْدَ ذَوی الجَهلِ(1)

اگر ما علی را بر دیگران تفضیل و برتری دهیم، جاهلان ما را رافضی می خوانند. نیز ابن صبّاغ برای تثبیت عقیده خود، استناد به شعر دیگری از امام شافعی می کند:

قالوا تَرَفَّضْتَ قُلتُ کَلاَّ مَا الرَّفْضُ دینی وَلاَ اعْتِقادی

لکِنْ تَوَلَّیتُ دونَ شَکِّ خَیْرَ امامٍ وَ خَیْرَ هادِ

اِنْ کانَ حبُ الوَصِیِّ رَفْضاً فَاِنَّنی اَرفَضُ العِبادِ(2)

گفتند تو رافضی شده ای، گفتم هرگز، دین و اعتقاد من چنین نیست ولی بدون شک بهترین امام و هادی را دوست دارم. اگر دوست داشتن وصیّ پیامبر، رفض است بنابراین من رافضی ترینِ مردم هستم.

سپس ابن صباغ برائت خویش را از کسانی که حب اهل بیت را رفض می نامند، بوسیله شعر امام شافعی چنین ابراز می کند:

اِذا فی مجلسِ ذَکَرُوا علِیاً وَ سِبْطَیْه و فاطمة الزّکِیِّه

یُقالُ تَجاوَزوُا یا قومِ عَنه فَهذا من حدیثِ الرافِضیَة

بَرِئتُ الی المهیمنِ مِن اُناسِ یَرَوْنَ الرَفْضَ حُبَّ الفاطِمیّة(3)

زمانی که در محفلی نام علی و دو پسرش و فاطمه برده می شود می گویند این سخنان را رها کنید، اینها از سخنان روافض است. من از مردمی که حب فاطمه را رفض می شمارند بیزارم.

سرانجام ابن صباغ به سال 855(4) در سن 71 سالگی در مکّه(5) درگذشت.

ص: 241

ص: 242

آمده که برای تلاوت کننده، معلوم است. ایشان اهل بیت محمد مصطفی (ص) همان کسانی هستند که حب و دوستی آنان از جانب خداوند بر همگان فرض و واجب شده است.

اگرچه ابن صباغ نامی از شاعر نیاورده ولی علامه امینی این ابیات را از ابن طلحه شافعی می داند.(1) جای تعجب است اگر این اشعار از ابن طلحه باشد، چطور ابن صباغ با آنکه از ابن طلحه شافعی و کتاب او _ الفصول المهمه _ بسیار نقل کرده(2) نام شاعر را نیاورده است!؟(3)

لازم به ذکر است که از ابن صباغ شعری درباره آیه تطهیر نیافتیم. ولی مطالب فوق به سبب فایده های بسیارش ذکر شد، زیرا از آنجا که وی از اهل سنت است، سخنان و استناد او به شعر دیگران نیز قابل توجه می باشد.

ص: 243

ص: 244

هنیئاً هنیئاً لِیَومِ الغدیر وَ یَومِ الحُبُورِ و یَومِ السُّرورْ

و یومِ الکَمالِ لِدینِ الاِْله وَ اِتمامِ نعمةِ ربٍّ غفورْ

و یومِ الاِمارَةِ لِلمُرتَضی اَبی الحَسنینِ الاِمامِ الامیر

گوارا و مبارک باشد روز غدیر که روز بهجت و شادی است. روز کمال دین خداوند و اتمام نعمت او بر مردمان. روز امیری مرتضی علی پدر حسن و حسین، و امامت او بر ملّت مسلمان است.

کفعمی در این قصیده طولانی و زیبا از میان مناقبی که از اهل بیت پیامبر علیهم السلام برمی شمارد، به آیه مباهله و پاک و مطهّر بودن پنج تن که مدلول و نتیجه آیه تطهیر است اشاره می نماید:

وَفی مَدْحِهِ نَزَلَتْ هَلْ اَتی وَ فی ابْنَیْهِ و الاُمِ ذاتِ الطَّهورْ

جَزاهُمْ بِما صَبَروا جَنَّةُ وَ مُلکاً کبیراً وَ لَبْسَ الحَریرْ

وَ آیُ التَّباهُل دَلِّتْ عَلی مَقامٍ عَظیمٍ وَ مَجْدٍ کبیرْ

وَ اَولادُهُ الغُرُّ سُفْنَ النَّجاه هُداةُ الاَنامِ الِی کُلِّ نورْ

وَ مَنْ کَتَبَ اللّهُ اَسْماءَهُم عَلی عرْشِهِ قَبْلَ خَلْقِ الدُّهورْ

هُمُ الطَّیّبونَ هُمُ الطّاهِرونْ هُمُ الاَکْرَمونَ وَ رِفْدُ الفَقیرْ...(1)

در مدح علی (ع) سوره هل اتی نازل شده و نیز در مدح دو پسر او حسن و حسین و مادر ایشان که همگی صاحبان طهارت و پاکی هستند. در این سوره بخاطر صبر آنها بهشت و ملک کبیر و لباس حریر بهشتی به آنان وعده داده شده. آیه مباهله هم دلالت بر مقام و شأن عظیم آنان دارد. اولاد پاکیزه علی (ع) همگی سفینه های نجات و مایه هدایت مردم به سوی نورانیّت هستند. ایشان همان کسانی هستند که قبل از خلق همه مخلوقات، نامشان بر عرش الهی نوشته شده بود. ایشان همان پاکان و مطهّران و پاکیزگانی هستند که کریم و بزرگوارند و اعطاکننده به فقرا می باشند.

ص: 245

ص: 246

هَواهُ دینی و ایمانی وَ مُعْتَقَدی وَ حُبُّ عِتْرَتِهِ عَوْنی وَ مُعْتَصَمی

ذُرّیَّةٌ مِثْلَ ماءِ المُزْنِ قَدْ طَهُروا وَ طُهِّروا فَصَفَتْ اوصافُ ذاتِهِمِ

اَئِمَّةٌ اَخَذَ اللّهُ العهودَ لَهُمْ علی جَمیعِ الوَری مِنْ قَبْلِ خَلْقِهَم

قَدْ حَقَّقَتْ سورةُ الاَحْزابِ ما جَحَدتْ اَعْداؤُهُمْ وَ اَبانَتْ وَجْهَ فَضْلِهِمِ

کَفاهُمْ ما بِعَمّا وَ الضُّحی شَرَفاً و النّورُ وَ النَّجْمُ مِنْ آیٍ اَتَتْ بِهِمِ

سَلِ الْحَوامیمَ هَلْ فی غَیْرِهَمْ نَزَلَتْ وَ هَلْ اَتی هَلْ اَتی اِلاّ بِمَدْحِهِم؟

سُیوفُ حَقٍّ لِدینِ اللّهِ قَدْ نَصَروا لا یُطْهَرُ الرِّجسُ اِلاّ فی حُدودِهِمِ(1)

عشق پیامبر (ص) دین و ایمان و اعتقاد من و حب عترت او پناه و پشت گرمی من است. عترت و ذریه ای که در پاکی چون آب بارانند و پاک و مطهر شده اند و اوصاف ذات ایشان همه زلال و صاف است. امامانی که خداوند از همه مردم، قبل از خلقشان - و در عالم ذّر _ نسبت به حقوق ایشان عهد و پیمان گرفته است. بدرستی که سوره احزاب _ و آیه تطهیر _ آنچه از فضائل ایشان را که دشمنان انکار می کنند، روشن و آشکار نموده است. بس است در شرف و افتخار آنان سوره های عم یتسائلون و ضحی و نور و نجم و... از سوره های حوامیم(2) سؤال کن که آیا درباره غیر ایشان نازل شده اند؟ آیا سوره دهر و آیات هل اتی، مدح کسی غیر از آنان را می کند؟ ایشان شمشیرهای حق هستند که دین خدا را یاری نمودند و رجس و گناه و آلودگی برطرف نشده مگر از حدود و جوانب ایشان.

ابن معتوق در جای دیگر با اشاره به حدیث کساء چنین می گوید:

یا بَنِی الوَحْیِ وَ النُّبُوَةِ اَنْتُمُ روحُها وَ الخَواصُ وَ مِنْ اَقْرِباها

وَلَدْتُکُمْ کَرائِمٌ مِنْ کِرامٍ عِتْرَةٌ مَفْخَرُ العَباءِ حَواها

کَمْ لَکُمْ فِی الکِتابِ آیاتُ مَدْحٍ بَیَّنَ اللّهُ فَضْلَها وَ تَلاها...(3)

ص: 247

ای فرزندان وحی و نبوت، شما روح نبوت و از خاصان و نزدیکان نبی (ص) هستید. بزرگوارانی که صاحب فضیلت عبا هستند شما را به دنیا آورده اند. چه بسیار آیاتی از قرآن که فضائل شما را بیان می کند...

ص: 248

ص: 249

لَوْ اَجْمَعَ النّاسُ عَلی حُبِّهِ مِنْ قِدَمٍ لَم یَخْلُقِ اللّهُ نارْ(1)

علی (ع) کسی است که آیه تطهیر از طرف خداوند درباره برگزیدگی او نازل شده، کسی که نبی اکرم (ص) در روز غدیر که چهار آیه درباره علی (ع) نازل شد، او را برادر خود ساخت. روزی که خداوند فرمود «من امروز دین شما را کامل کردم» و این منقبت زوال ناپذیر و جاودانی تو را از دیگر مناقب او بی نیاز می سازد. علی (ع) کسی است که اگر همه مردم در دوستی او متحد و هم عقیده بودند، اصلاً خداوند آتش را خلق نمی کرد...(2)

مقری کاظمی در تطهیریه دیگرش با الهام از حادیث نبوی، امیرالمؤمنین (ع) را از انبیاء و اوصیای دیگر برتر دانسته و دلالت آیه تطهیر را به تنهایی، در بیان علوّ مقام حضرتش کافی می داند:

وَقَفْتَ دونَ سَعْیِکَ الانبیاءُ فَلْتُطِلْ مَفْخَراً بکَ الاَوصِیاءُ...

وَ اذا لَمْ یَکُنْ سِوی آیةُ التَّطهیرِ فیکُمُ لَکانَ فیهَا اکْتِفاءُ

کُنْتَ نوراً وَ لَیْسَ کَوْنٌ وَلا آدَمَ بَلْ لَیسَ کانَ طینٌ وَ ماءُ

فَاَضاعوا وَصِیَّةٌ «یومَ خُمٍّ» بِعَلّیٍ وَصّی م وَ هُمْ شُهَداءُ

بَعْدَ ما بَخْبَخُوا و قالوا لَقَدْ اَصْبَحْ_ تَ مولاً لَنا و صَحَّ الوِلاءُ

ثُمَّ قالوا: بِاَنَّ اَحْمَدَ لَمْ یو صِ وَ هذا مِنْهُم عَلَیْهِ افْتِراءُ...(3)

تلاش پیامبران به مجاهدت های تو نرسیده و اوصیاء نیز پیوسته باید به تو فخر کنند. اگر درباره شما هیچ آیه ای نازل نشده بود بجر آیه تطیهر، در فضل و شرافت شما کفایت می کرد. یا علی، نور وجود تو موجود بود در حالیکه نه موجود دیگری بود و نه آدم خلق شده بود، بلکه اصلاً هنوز خاک و آب هم آفریده نشده بود. آنان وصیت پیامبر (ص) را که درباره وصایت علی (ع) در روز غدیر انجام داد، ضایع کردند و

ص: 250

حال آنکه همه آنها، شاهد ماجرا بودند و خودشان به علی (ع) گفتند: «بَخٍّ بَخٍّ لکَ» گورارا باد بر تو که مولای ما شدی! اما بعد انکار کردند. گفتند که احمد (ص) وصیت ننموده است!! و این افترائی بیش نیست.

این قصیده را مقری کاظمی در 384 بیت سروده(1) و با دلائل قوی به استدلال در امامت امیرالمؤمنین علی (ع) پرداخته است.

ص: 251

ص: 252

ص: 253

علامه سید محمد حسین شهرستانی این قصیده آخوند مسیحا را تخمیس نموده است به عنوان نمونه برای بیت اول چنین می سراید:

اِلیَ الذّی طَهَّرَ الجَبَارُ طینَتَهُ الی الذّی بَشَّرَ الُمخْتارُ شیعَتَهُ

اِلیَ الذّی اَوْجَبَ القُربی مَوَدَّتهُ «اِلی الذّی فَرَضَ الرّحمانُ طاعَتَهُ

عَلَی البَریَّةِ مِنْ جنٍّ وَ انسانِ»(1)

بسوی کسیکه خداوند، ذات و طینت او را پاک و مطهر نموده و پیامبر عظیم الشأن شیعیان و پیروان او را بشارت بهشت داده، بسوی کسی که مودت و دوستی او در آیه «مودت» واجب شده، کسی که خداوند بر همه جن و انس اطاعت او را واجب نموده است.

قابل توجه است که هر کدام از مصراع ها اشاره به آیه یا حدیثی دارد و مستند به آن است.

ص: 254

ص: 255

کفایت می کند که اینان تنها پناه من می باشند. آن گاه که مردم به نَسَب و ریشه خود فخر کنند، ایشان نسب والایی دارند که به «بیت مطهر» برمی گردد. نسبی که ستارگان در برابر عظمت آن به سجده می افتند. در بین شاخه ها و فروع مردم، هیچ شاخه ای در فضیلت به آن فرع و شاخه نمی رسد که به اصل نبوت، اتصال دارد.

حضرمی در ابیات دیگری، علاوه بر اشاره به تطهیر اهل بیت از گناهان، تصریح می کند که ایشان، پسران پیامبر (از نسل فاطمه زهرا (س) هستند. پس همسران پیامبر (ص) از اهل بیت او نمی باشند.

عَلَیْهِمْ سَلامُ اللّهِ بَیْتٌ مُطَهّرٌ مِنَ الرِّجْسِ، مَنْسوبٌ لَهُ کُلُّ طاهِرِ

مَحَبَّتُهُمْ مَبْذورَةٌ فی جِبِلَّتی هُیامی(1) بِهَا مِنْ قَبْلِ شَدِّ مَأْزَری(2) فَحَمْداً لِرَبٍّ خَصَّنا بِوِدادِکُمْ بَنی المُصْطَفی حَمْدَ الشَّکورِ المُثابِرِ(3)

سلام خدا بر آن خاندانی که از هر رجس و گناه پاک شده اند و هرکس هم پاک باشد منسوب به ایشان است. عشق و محبت آنها چون بذر در اصل خلقت من کاشته شده که قبل از قوی شدن من _ یعنی در کودکی - به آن محبت، مجنون و عاشق و حیران شده است. شکر خدای را که ما را به دوستی شما اهل بیت تخصیص داد، ای پسران مصطفی، شکری که برازنده انسان شاکری است که دل و زبان او یکی است.

ص: 256

ص: 257

«النسیم الجدّی و الریحان الهندی»(1) و «حل العوقة عن اهالی دوقة»(2) و «الَنفْحَةُ القدسیة و التحفة الانسیة»(3) در شعر، و «الصفحة القدسیه فی وظائف العبودیه»(4) را می توان نام برد. منظومه ای به نام «ردالوعوعة» را هم به او نسبت داده اند.(5)

سرانجام در سال 1228(6) یا 1223(7) در وطنش(8) از دنیا رفت.

ص: 258

فَهذِهِ الآیَةُ اَصْلُ القاعِدَةُ وَمَنْبَعُ الفَضْلِ لِکُّلِ عائِدَةْ

وَ «اِنِّما» حرفٌ یُفیدُ الحَصْرا وَ یَُقصِرُ المُرادَ فیهِمْ قَصْرا

فلا یُریدُ اللّهُ فیِهمْ غَیْرَ اَنْ یُذْهِبَ عَنْهُمْ کُلَّ رِجْسٍ وَدَرَنْ(1) مُؤَکِّداً تَطْهیرَهُمْ بِالْمَصْدَرِ مُنَکَّراً اِشارَةً لِلْعَبْقَری(2)

وَکُلُّ اَعْدائِهِمُ وَ الجافی(3) فَلا نُوالیهِمْ و لا نُصافی

قَدْ قَطَّعوا ما اُمِروا بِوَصْلِه وَ ما رَعَوْا ذِمَّةَ خَیْرِ رُسْلِه

عَقّوْه(4) فی اَولادِهَ وَ هَجَروا وَنَقَضوا عُهودَهُمْ وَ غَدَروا

ما عُذْرُهُمْ یَومَ اللِّقا و الحُجِّةْ وَ کَیْفَ یَنْجو غارقٌ فِی اللُّجَّهْ؟

ماذا یَقولونَ اِذا ما سُئِلوا وَشهِدَ اللّهُ عَلی ما فَعَلوا؟

وَ یَحْکُمُ اللّهُ بِحُکْمِ الحَقِّ بَیْنَهُمُ وَبَیْنَ اَهْل ِ العَقِّ

وَ المُصْطَفی وَ المُرتَضی وَ فاطمه قَدْ حَضَروا فی مَجْلِسِ الُمخاصَمَهْ

یا حَسْرَةً عَلَیْهِم لا تَنْقَضی وَ خَجْلَةً لِمَنْ جَفا وَ مَنْ رَضی...

فَذاکَ مَغْبونٌ بِکُلِّ حالِ قَدْ ضَیِّعَ الرّبْحَ وَ رَأسَ المالِ

وَ استْتَبْدَلَ الاَدْنی بِکُلِّ خَیْرِ وَ باعَ دینَهُ بِدُنْیَا الغَیْرِ

وَ فی غَدٍ کُلُّ فَریقٍ یُجْمَعُ تَحْتَ لِواءِ مَنْ لَهُ یَتَّبِعُ

وَ کُلْ اُناسٍ بِامامٍ یُدْعی فَاخْتَرْ لِمَنْ شِئْتَ وَ الَقِ السَّمْعا

آیه تطهیر درباره ایشان «پیامبر و علی و فاطمه و دو پسر آنها علیهم السلام» نازل شده و ایشان را پاک و مطهر ساخته. هنگامی که پیامبر (ص) آن را تلاوت فرمود اهل بیت

ص: 259

خود را دعوت کرد و با عبا پوشاند. سپس چنین دعا کرد که خدایا اینها اهل بیت من هستند. من تا دنیا دنیاست با دشمن آنان دشمن، و با دوست آنان دوست هستم. اینها از من و من از اینها هستم. خدایا بر آنان صلوات فرست و از هر بدی پاک کن. این آیه منبع فضائل اهل بیت است. «انما» در اول آن حرف حصر می باشد یعنی خدا این اراده را برای غیر ایشان نفرموده. سپس این «پاک کردن» را با مصدر نکره ای تأکید نموده تا اشاره به سیادت و عظمت آنان بکند. همه دشمنان و ستمکاران به حقوقِ آنان، بدانند که ما آنها را دوست نداریم زیرا قطع کردند با کسانی که امر به وصل ایشان شده بود و حق بهترین پیامبران را مراعات ننموده و قطع رحم پیامبر (ص) را در اولادش کرده و عهدهایشان را شکستند، آیا عذر آنها چیست در روز قیامت و چطور از مهلکه نجات می یابند؟ زمانی که از آنها درباره عترت پیامبر علیهم السلام سؤال شود چه جوابی دارند؟ آری، خداوند آنجا حکم به حق خواهد کرد و پیامبر و علی و فاطمه در مجلس محاکمه و مخاصمه حاضر خواهند بود. وای از حسرت و خجالتِ آنها که تمام نمی شود زیرا هم در سود ضرر کردند و هم در اصل سرمایه، و آنها دین خود را به خاطر دنیای دیگران فروختند، فردای قیامت هر گروهی زیر پرچم کسی هستند که از او اطاعت نموده اند _ یَومَ نَدْعُو کُلُّ اُناسٍ بِاِمامِهِمْ(1) پس دقت کن چه کسی را برای متابعت و امامت برمی گزینی.

ص: 260

ص: 261

ص: 262

نَسَبٌ قَدِ انْتَظَمَتْ عُقودُ جُمانِهِ بِیَدِ التَّعَفُّفِ لا یَدِ الشَّهَواتِ

تِلْکَ التّی غَرَس َالنَّبِیُّ لِدَوْحِها فَاَتَتْ بِکُمْ مِنْ اَطْیَبِ الَثمَراتِ

اَنْتُمْ بَنِی الزَّهراءِ اَنْتُمْ اَنْتُمُ اَنْتُمُ مَنِ اسْتَبَقوا اِلَی الخَیْراتِ

الخاشِعونَ الرّاکِعونَ السّاجدونَ العاکِفونَ اَئِمَّةَ الصَّلَواتِ

اَنْتُمْ وَ خَیْرُ المُرْسَلینَ وَ دینُهُ کَالنّورِ وَ المِصْباحِ وَ المِشْکاةِ

مِنْ آلِ بَیْتٍ طُهِّروا، ما شَأْنُهُمْ رِجسُ و لا اُتُّهِموا بِفْعلِ طُغاةِ

لولا وُجودُ بَنی الحُسَین اُولِی الهُدی کُنّا کَمَنْ ساروا بِغَیْرِ هُداةِ

فَعَلَیْهِمُ بَعْدَ الرَّسولِ مُضاعَفاً اَزْکی السَّلامِ، وَ اَکْمَلُ البَرَکاتِ(1)

دودمان و شجره ای هستید ای اهل بیت پیامبر (ص) که جواهراتِ گردنبندِ آن با دست عفت و پاکی تنظیم شده نه با دست آلوده به شهوت. درخت آنرا پیامبر (ص) کاشته و میوه این درخت شما هستید که نیکوترین ثمره می باشید. شما ای فرزندان زهرا، شمائید که در کارهای خیر سبقت می گیرید، خاشع و راکع و سجده کننده و عبادت کننده هستید. شما و رسول خدا (ص) و دین اسلام چون نور و چراغ و چراغدان با هم ارتباط دارید. شما از اهل بیتی هستید که پاک شده اند و در شأن آنها، رجس و گناه نیست و متهم به اعمال زشت طاغیان نمی شوند. اگر امامان صاحب هدایت، از فرزندان حسین بن علی (ع) وجود نداشتند بدون رهبر و هادی می ماندیم. پس بعد از رسول خدا (ص) پاکترین سلامها و کامل ترین برکت ها بر ایشان باد.

لازم به ذکر است اصحاب کساء که آیه تطهیر درباره آنان نازل شد همان پنج نفرند، ولی نُه امام دیگر از فرزندان صدیقه طاهره فاطمه زهرا سلام علیها هم، بعدها به نص و (لسان پیامبر) (ص) و امام قبلی خود، طبق روایات بسیار، پاک و مطهر و معصوم شمرده شده اند، و شاعر به این مطلب اشاره دارد.

ص: 263

ص: 264

9. امالی السید المرتضی فی التفسیر و الحدیث و الادب، الشریف ابوالقاسم علی بن طاهر الحسینی (متوفای 436 ه_) ، منشورات کتابخانه آیة الله مرعشی، قم.

10. الامامه و اهل البیت، دکتر محمد بیومی مهران (معاصر) ، مرکز الغذیر للدراسات الاسلامیه، چاپخانه نهضت.

11. امل الامل، شیخ محمد حسن حر عاملی (متوفای 1104 ه_) ، تحقیق سید احمد حسینی، مکتبة اندلس، بغداد.

12. انساب، ابوسعد عبدالکریم بن محمد بن منصور تمیمی سمعانی (متوفای 562 ه_) ، تقدیم و تعلیق از عبدالله عمر بارودی، دارالفکر، بیروت.

13. الاضواء علی السنة النبویه، محمود ابوریّه (معاصر) ، مؤسسه منشورات الاعلمی للمطبوعات، بیروت.

14. أنوار التنزیل و أسرار التأویل، معروف به تفسیر بیضاوی، ناصرالدین عبدالله بن عمربن محمد شیرازی بیضاوی (متوفای 685 ه_) ، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت.

15. اهل البیت فی آیة التطهیر، سید جعفر مرتضی عاملی (معاصر) ، دارالامیر للثقافه و العلوم، بیروت.

16. ایام العرب فی الجاهلیه، محمد احمد جاد المولی + علی محمد البجاوی + محمد ابوالفضل ابراهیم (معاصر) ، دارالجیل، بیروت.

17. ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون، اسماعیل پاشا بن محمد امین بن میر سلیم، به همراه کشف الظنون، اسلامبول.

ب

18. بحارالانوار الجامعة لدر اخبار ائمه الاطهار، علامه محمد باقر مجلسی (متوفای 1111 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

19. البدایة و النهایه، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی (متوفای 774 ه_) داراحیاء التراث العربی، بیروت.

20. البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بحرانی (متوفای 1107 ه_) ، دارالهادی، بیروت.

21. بغیة الطلب فی تاریخ حلب، کمال الدین عمر بن احمد بن ابی جَراده (متوفای 660 ه_) ، تحقیق دکتر سهیل زکار، مؤسسة البلاغ، بیروت.

22. البیان فی تفسیر القرآن، سید ابوالقاسم موسوی خوئی، دارالثقلین، قم.

ص: 265

پ

23. پژوهشی در آیه تطهیر، محمد مهدی آصفی، ترجمه دکتر محمود افتخارزاده، دفتر نشر معارف اسلامی، قم.

24. تاج اللغة و صحاح العربیة، ابونصر اسماعیل بن حمّاد جوهری (متوفای حدود 400 ه_) ، تحقیق شهاب الدین ابوعمر، دارالفکر، بیروت.

25. تاریخ الادب العربی، دکتر عمر فروخ (معاصر) دارالعلم للملایین، بیروت.

26. تاریخ الادب العربی فی الجاهلیه و صدر الاسلام، محمد حسن درویش (معاصر) ، مکتبه الکلیات الازهریه، مصر.

27. تاریخ ادبیات زبان عربی، حنا الفاخوری (معاصر) ، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش.

28. تاریخ ادبیات عرب، رژی بلاشر، ترجمه آ آذرنوش، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

29. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، حافظ شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (متوفای 748 ه_) دارالکتاب العربی، بیروت.

30. تاریخ بغداد، ابوبکر خطیب بغدادی (متوفای 463 ه_) مطبعة الخانجی، مصر.

31. تاریخ الامم و الملوک،محمد بن جریر طبری (متوفای 310 ه_) ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دار سویدان، بیروت.

32. تاریخ عمومی حدیث، مجید معارف (معاصر) ، انتشارات کویر.

33. تاریخ مدینه دمشق، حافظ ابوالقاسم ابن عساکر (متوفای 571 ه_) ، تحقیق علی شیری، دارالفکر، بیروت.

34. التبیان فی تفسیر القرآن، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (متوفای 460 ه_) ، مقدمه شیخ آغا بزرگ طهرانی، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

35. تجلی ولایت در آیه تطهیر:عبداللّه جوادی آملی (معاصر) ، گردآورنده محمد صفایی، مرکز نشر اسراء، قم.

36. التحریر و التنویر، معروف به تفسیر بن عاشور، شیخ محمد الطاهر بن عاشور تونسی (معاصر) ، مؤسسه التاریخ، بیروت.

37. تذکره الحفاظ، حافظ شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (متوفای 748 ه_) ، داراحیاء

ص: 266

التراث العربی، بیروت.

تفسیر بیضاوی = انوارالتنزیل

38. تفسیر الحدیث، محمد عزت دروزه (معاصر) ، دارالغرب الاسلامی، بیروت.

تفسیر طبری = جامع البیان فی تفسیرالقرآن.

39. تفسیر القرآن العظیم، اسماعیل بن کثیر قرشی دمشقی (متوفای 774 ه_) ، مقدمه دکتر یوسف عبدالرحمان مرعشلی، دارالمعرفة، بیروت.

40. تفسیر کبیر = تفسیر فخر رازی، فخر رازی شافعی (متوفای 606 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

41. التمهید فی علوم القرآن، محمد هادی معرفت (معاصر) ، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.

42. تنویر الحوالک (یا تنویر الحالک) فی شرح الموطا مالک، جلال الدین سیوطی (متوفای 911 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، قاهره.

43. تهذیب تاریخ دمشق، تهذیب از شیخ عبدالقادر افندی بدران (متوفای 1346 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، قاهره.

ج

44. جامع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن جریر طبری (متوفای 310 ه_) ، دارالمعرفه، بیروت.

ح

45. حیوة الحیوان الکبری، کمال الدین محمد بن موسی دَمیری (متوفای 808 ه_) ، مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده، مصر.

خ

46. المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط والاثار، معروف به خطط مقریزی، تقی الدین احمد بن علی بن عبدالقادر عبیدی مقریزی (متوفای 845 ه_) ، دارصادر، بیروت.

47. خلاصه عبقات الانوار، سید حامد حسینی نقوی هندی (متوفای 1306 ه_) ، تلخیص از سید علی میلانی، مؤسسه البعثه، قم.

د

48. دائره المعارف بطرس بستانی، بطرس بن بولس بن عبدالله... ابومحفوظ بستانی (متوفای 1301 ه_) .

ص: 267

49. درالمنثور، جلال الدین سیوطی (متوفای 911 ه_) ، المطبعه المیمنیّه، مصر.

50. دیوان ابونواس، حسن بن هانی بن عبدالاول بن صباح حکمی معروف به ابونواس (متوفای 196 ه_) ، دارالکتاب العربی، بیروت.

51. دیوان دعبل خزاعی، جمع و تحقیق از عبدالصاحب عمران الدجیلی، منشورات الشریف الرضی، قم.

52. دیوان سید حمیری، اسماعیل بن محمد بن یزید بن مفرغ حمیری (متوفای 173 ه_) ، جمع و تحقیق و شرح از شاکرهادی شکر، دارمکتبه الحیاة، بیروت.

53. دیوان شریف رضی، محمد بن حسین بن...علی بن ابی طالب (متوفای 405 ه_) ، داربیروت لِلطّباعِة و النشر، بیروت.

ذ

54. الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ طهرانی (متوفای 1388 ه_ ق) ، دارالاضواء، بیروت.

55. رشفة الصادی من بحر فضائل بنی النبی الهادی، ابوبکر شهاب الدین علوی حضرمی شافعی (متوفای 1342 ه_) ، تحقیق از سید علی عاشور، دارالکتب العلمیه، بیروت.

56. روح المعانی فی تفسیر القرآن، و سبع المثانی، ابوالثناء شهاب الدین سید محمود آلوسی بغدادی (متوفای 1270 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

57. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، میرزا محمد باقر موسوی خوانساری اصفهانی (متوفای 1253 ه_) ، الدار الاسلامیه، بیروت.

58. الروضة المختاره، شرح قصائد هاشمیات کمیت و علویات سبع ابن ابی الحدید، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت.

59. سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، محمدبن یوسف صالحی شامی (متوفای 942 ه_) ، تحقیق و تعلیق از شیخ عادل احمد عبدالموجود و شیخ علی محمد معوض، دارالکتب العلمیه، بیروت.

60. السنة قبل التدوین، دکتر محمد عجاج خطیب (معاصر) ، دارالفکر، بیروت.

61. سیر اعلام النبلاء، حافظ شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (متوفای 748 ه_) ، مؤسسه الرساله، بیروت.

62. السلوک لمعرفة الدول و الملوک، تقی الدین احمد بن علی بن عبدالقادر عبیدی مقریزی

ص: 268

(متوفای 845 ه_) ، تحقیق از محمد عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیه، بیروت.

ش

63. شذرات الذهب، عبدالحی بن عماد حنبلی (متوفای 1089 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

64. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی (متوفای 655 ه_) ، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت.

65. الشرف المؤبَد لِآلِ محمد، شیخ یوسف نبهانی شافعی (متوفای 1350 ه_) ، مطبعه الادبیه، بیروت.

66. شواهد التنزیل بقواعد التفضیل، حافظ عبیدالله حاکم حسکانی (متوفای بعد از 470 ه_) ، مؤسسه الاعلمی، بیروت.

67. شهداء الفضلیه، سید عبدالحسین امینی (متوفای 1390 ه_) ، ترجمه جلال الدین فارسی، انتشارات روزبه.

ص

68. صلوات نوری از آسمان، سید محمدضیاء آبادی (معاصر) ، چاپ ماه.

69. الصواعق المحرقه فی الرّد علی اهل البدع و الزندقه، احمد بن حجر هیثمی (متوفای 974 ه_) ، دارالکتب العلمیمه، بیروت.

ط

70. طبقات الاعلام الشیعه، شیخ آقا بزرگ طهرانی (متوفای 1388 ه_) مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.

71. طبقات الشعراء و المحدثین،عبدالله بن معتز بن متوکل عباسی (قرن دوم) ، شرکت دارالارقم بن ابی الارقم، بیروت.

72. طبقات الشافعیه = طبقات اَسْنَوی، جمال الدین عبدالرحیم اسنوی، (متوفای 772 ه_) ، دارالکتب العلمیه، بیروت.

73. طبقات الشافعیه الکبری، ابونصر عبدالوهاب سُبْکی (متوفای 771 ه_) ، داراحیاء الکتب العربیه، مصر.

74. طبقات الشافعیه = طبقات ابن شُهْبَه، ابوبکر بن احمد بن محمد معروف به ابن قاضی شهبه (متوفای بعد از 851 ه_) ، عالم الکتب، بیروت.

ص: 269

75. طرائف المقال فی معرفه طبقات الرجال، سید علی اصغر بن علامه سید محمد شفیع جابلقی بروجردی (متوفای 1313 ه_.ق) تحقیق از سید مهدی رجائی، به اشراف سید محمود مرعشی، نشر کتابخانه آیه الله مرعشی، قم.

ع

76. العِبَر فی خبر من غَبَر، حافظ شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (متوفای 748 ه_) ، تحقیق محمد سعید بن بَسیونی زَغلول، دارالمکتب العلمیه، بیروت.

77. عِقد الجُمان فی تاریخ اهل الزمان، بدرالدین عینی (متوفای 855 ه_) ، تحقیق دکتر محمد محمد امین، الهیئة المصریه للکُتّاب، قاهره.

غ

78. الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، شیخ عبدالحسین امینی نجفی (متوفای 1390 ه_) ، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

ف

79. فاطمه زهراء، علامه امینی (متوفای 1390 ه_) ، مقدمه و پاورقی و تعلیقات از محمد امینی نجفی، انتشارات استقلال، تهران.

80. الفصول المهمه فی معرفة احوال الائمه، ابن صباغ مالکی (متوفای 855 ه_) ، مقدمه از استاد توفیق الفکیکی المحامی، دارالاضواء، بیروت.

81. فوات الوفیات، محمد بن شاکر بن احمد بن عبدالرحمان کتبی شافعی (متوفای 764 ه_) ، مصر.

82. فی ظلال القرآن، سید قطب (معاصر) ، دارالشروق، مصر.

ق

83. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی (معاصر) دارالکتب الاسلامیه، تهران.

ک

84. الکافی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی (متوفای 328 ه_) ، دارالکتب الاسلامی، تهران.

85. الکامل فی التاریخ، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد بن محمد شیبانی معروف به ابن اثیر جزری (متوفای 630 ه_) ، دار صادر و دار بیروت للطباعه و النشر، بیروت.

86. الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، ابوالقاسم محمد بن عمر

ص: 270

زمخشری خوارزمی (متوفای 538 ه_) ، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه التاریخ العربی، بیروت.

87. کشف الحُجُب و الاَستار عن اسماء الکتب والاسفار، سید اعجاز حسین نیشابوری کَنتوری (متوفای 1240 ه_) ، کتابخانه ایه الله مرعشی، قم.

88. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، مصطفی بن عبدالله حلبی معروف به حاجی خلیفه (متوفای 1069 ه_) ، به همراه ایضاح المکنون و هدیه العارفین،استانبول.

89. کشف الغمه فی معرفة الائمه، ابوالحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح اربلی (متوفای بعد از 687 ه_) ، مقدمه از میرزا ابوالحسن شعرانی، همراه با ترجمه فارسی، نشر ادب الحوزه و کتاب فروشی اسلامیه.

90. الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری (متوفای 427 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

91. کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب، حافظ ابوعبدالله بن محمد بن یوسف گنجی شافعی (متوفای 658 ه_) ، مطبعة الغُری، نجف.

92. الکلمه الغّراء فی تفضیل الزهراء، سید عبدالحسین شرف الدین موسوی (معاصر) ، ترجمه محسن بیدارفر، انتشارات الزهراء.

93. کمال الدین و تمام النعمه، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بایویه معروف به شیخ صدوق (متوفای بعد از 380) ، همراه با مقدمه آیة الله کمره ای و ترجمه فارسی، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، تهران.

94. الکنی و االالقاب، شیخ عباسی قمی (متوفای 1359 ه_ ق) ، مکتبه الصدر، تهران.

ل

95. لب اللباب فی تحریر الانساب، جلال الدین سیوطی (متوفای 911 ه_) ، دارالکتب العلمیه، بیروت.

96. لسان العرب، جمال الدین محمد بن مکرم بن منظور انصاری افریقی (متوفای 711 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

97. لسان المیزان، ابن حجر عسقلانی، (متوفای 852 ه_) ، تحقیق مکتب التحقیق به اشرف محمد عبدالرحمان مرعشلی، داراحیاءالتراث العربی و مؤسسه التاریخ العربی، بیروت.

ص: 271

م

98. المجانی الحدیثه عن مجانی الاب شیخو، گروهی از اساتید به اشراف فواد افرام بستانی (معاصر) ، انتشارات ذوی القربی، قم.

99. المجدی فی انساب الطالبیین، سید شریف نجم الدین ابوالحسن علی بن ابی الغنائم علوی عمری، (متوفای قرن پنجم) ، تحقیق دکتر مهدی دامغانی، کتابخانه آیة الله مرعشی، قم.

100. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (متوفای حدود 620 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

101. المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ملامحسن فیض کاشانی، (متوفای 1091 ه_) ، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت.

102. مختصر تاریخ دمشق، اختصار از محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (متوفای 571 ه_) ، بعضی از مجلدات این کتاب بوسیله دیگران خلاصه شده، دارالفکر للطباعه و التوزیع و النشر، سوریه.

103. مرآة الجنان و عبرة الیَقْظان فی معرفة ما یعتبر من حوادث الزمان. عبداللّه بن اسعد بن علی بن سلیمان یافعی یمنی (متوفای 768 ه_) ، دارالکتب العملیه، بیروت.

104. المراجعات، سید عبدالحسین شرف الدین موسوی (معاصر) ، ترجمه محمد جعفر امامی، سازمان تبلیغات اسلامی.

105. مسئله فی الاِراده از مصنفات شیخ مفید، شماره 7، محمد بن محمد بن نعمان بن ابی عبدالله عکبری بغدادی (متوفای 413 ه_) ، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، قم.

106. المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری (متوفای 405 ه_) ، مطبعه مجلس دائره المعارف العثمانیه، دکن.

107. مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، کمال الدین محمد بن طلحه شافعی (متوفای 652 ه_) ، تحقیق ماجد بن احمد عطیه، مؤسسه ام القری للتحقیق و النشر، بیروت.

108. معالم العلماء، ابوجعفر رشیدالدین محمد بن علی بن شهرآشوب سروی مازندرانی (متوفای 588 ه_) ، قم.

109. معجم الادباء، یاقوت بن عبدالله حَمَوی (متوفای 626 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

110. معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله حموی (متوفای 626 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

ص: 272

111. معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم خوئی (معاصر) ، نجف.

112. معجم قبائل عرب القدیمه و الحدیثه: عمررضا کحاله، مؤسسه الرساله، بیروت.

113. معجم المؤلفین، عمررضا کحاله، مؤسسه الرساله، بیروت.

114. معجم المطبوعات العربیه و المعربه، یوسف بن الیان بن سِرکیس دمشقی (متوفای 1351 ه_) ، کتابخانه آیة الله مرعشی، افست قم.

115. معجم مقاییس اللغه، ابوالحسن احمد بن فارس زکریا (متوفای 395 ه_) ، داراحیاء التراث العربی، بیروت.

116. المعجم الوسیط، ابراهیم انیس، انتشارات ناصرخسرو، تهران.

117. مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی (متوفای حدود 425 ه_) ، تحقیق از صفوان عدنان داودی، دارالقلم دمشق و الدار الشامیه، بیروت.

118. المُقَفَّی الکبیر، تقی الدین مقریزی (متوفای 845 ه_) تحقیق محمد الیعلاوی، دارالغرب الاسلامی، بیروت.

119. ملحمةُ اهل البیت، دیوان عبدالمنعم فرطوسی (معاصر) ، دارالزهراء، بیروت.

120. مناقب آل ابی طالب، ابوجعفر رشیدالدین محمد بن علی بن شهرآشوب سروی مازندرانی (متوفای 588 ه_) ، انتشارات ذوی القربی، قم.

121. مناقب خوارزمی، خطیب خوارزمی (متوفای 568 ه_) ، مکتبه النینوی الحدیثه، تهران، افست از نجف.

122. المیزان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طباطبایی (معاصر) ، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت.

123. میزان الاعتدال، شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (متوفای 748 ه_) ، تحقیق از علی محمد بجاوی، دارالمعرفه، بیروت.

ن

124. النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهره جمال الدین ابوالمحاسن یوسف بن تَغْری بَرْدی (متوفای 874 ه_) ، دارالکتب، مصر.

125. نقش عایشه در تاریخ اسلام، سید مرتضی عسکری (معاصر) ، مرکز فرهنگی انتشارات منیر.

126. نگاهی نو به آیه تطهیر، اسمر جعفری (معاصر) ، چاپخانه نورعلی نور، قم.

ص: 273

127. نورالابصار فی مناقب آل النبی المختار، بهامشه اِسعاف الراغبین، شیخ مؤمن بن حسن بن موسی شَبْلَنجی (متوفای بعد از 1308 ه_) ، المکتبه المیمنیه، مصر.

128. نورالثقلین، شیخ عبد علی بن علی بن جمعه عروسی حویزی (متوفای بعد از 1065 ه_) ، تصحیح و تعلیق از سید هاشم رسولی محلاتی، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.

ه_

129. هدیة العارفین (اسماء المؤلفین و آثار المصنفین) ، اسماعیل باشا بن محمد امین بن میرسلیم، به همراه کشف الظنون و ایضاح المکنون، استانبول.

و

130. الوافی بالوفیات، صلاح الدین صَفَدی (متوفای 764 ه_) ، دارصادر، بیروت.

131. وَفَیات الاعیان، ابوالعباس شمس الدین احمد بن ابی بکر بن خَلِکان (متوفای 681 ه_) ، تحقیق از دکتر احسان عباس، دارالثقافه، بیروت.

ی

132. یتیمه الدهر فی محاسن اهل العصر، ابومنصور عبدالملک ثَعالبی (متوفای 429 ه_) ، دارالکتب العلمیه، بیروت.

133. ینابیع الموده، سلیمان قندوزی حنفی (متوفای 1270 ه_) ، اسلامبول.

ص: 274

ص: 275

ص: 276

و بعد هذا التمهید الفکری یستعد للورود فی القسم الثانی و هو الاخیر.

الثانی ترتیب مجموعة شعریة من الابیات التی تشیر مفهوما و مصداق الی آیة التطهیر من الابتداء الی العصر الحدیث علی ترتیب تاریخی، و نقدم دراسة مفیدة حول کان شاعر قبل ذکر شعره، لاشراف القاری علی الظروف الاجتماعیة و التاریخیه للشاعر.

هذا و نستعین الله الکریم ان یوفقنا الی ما یرضاه و یزید فی قلوبنا حّب من اَحبب.

«والسلام علی کل من یستهدف الحق فی حیاته».